تامل کوتاه ✍محمد علی ملک عاقبت #نحو_زدگی و #فراموشی_بلاغت دانش نحو عربی برای خودش اسالیب و قواعدی دارد ، اما متکلم بلیغ نمی تواند همواره تابع اسلوب های نحوی باشد ، بلکه وی بر اساس اغراض معنوی که دارد ، بعضا #هنجار_گریز_نحوی می گردد و در این موارد برای تفسیر کلامش باید #معنا_گرا بود. جناب سیبویه در زمینه فراموشی مباحث معنامحور ادب عربی ، حکایت جالبی دارند : ... إذا أردت الإلغاء فكلّما أَخّرتَ الذي تلغيهِ كان أحسنَ. وإذا أردت أن يكون مستقراً تكتفي به فكلما قدمته كان أحسن، لأنه إذا كان عاملاً في شيء قدمته كما تقدم أظن وأحسب، وإذا أَلغيتَ أَخّرتَه كما تؤخَّرهما، لأنهما ليسا يَعملانِ شيئاً. والتقديمُ ههنا والتأخير " فيما يكون ظرفاً أو يكون اسماً، في العناية والاهتمامِ، مثلُه فيما ذكرتُ لك في باب الفاعل والمفعول. وجميعُ ما ذكرت لك من التقديم والتأخير " والإلغاء والاستقرار عربي جيّد كثير، فمن ذلك قوله عزّ وجلّ: " ولم يكن له كفوا أحد ". وأهل الجَفاَء من العرب يقولون: ولم يكن كفواً له أَحدٌ، كأنهم أخّروها حيث كانت غيرَ مستقَرَّة. وقال الشاعر: لَتَقْْرُبِنَّ قَرَباً جُلْذِياَّ ... ما دامَ فيهن فصل حياَّ ...فقدْ دَجا اللَّيلُ فَهَِيَّا هِيَّا شرح متن : (با توجه به مطالب صفحات قبلی الکتاب سیبویه) در متنی که ذکر شد ، جناب سیبویه در بحث خبر آمدن ظروف برای مبتدای نکره عام (که به خاطر عام بودن مسوغ ابتدا به نکریت را دارد و نیازی به تقدیم خبر جارومجرورش ، برای مبتدا بودن ندارد) ، مناط تقدیم ظروف را مستقر بودن ظروف می داند ، چون ظروف مستقر عامل هستند و از همین جهت افعال باب "ظن" نیز وقتی عامل هستند مقدم اند و مناط تاخیر ظروف را لغو بودن ظروف می داند (لازم به تذکر است در مورد ظروف لغو باید گفت در اصل متعلق مذکورشان خبر است و این ظروف کنار متعلقشان خبر هستند) ، چون ظروف لغو عامل نیستند و از همین جهت افعال باب "ظن" تیز وقتی عامل نیستند و ملغی هستند ، موخر می شوند. اما در ادامه جناب سیبویه علاوه بر استقرار و الغاء ظروف و ملاک بودن آن برای تقدیم و تاخیر ظروف ، معیارهای معنامحور همچون اهتمام و عنایت برای تقدیم ظروف را نیز ، عربی جید می داند و در بحث تقدیم و تاخیر فاعل و مفعول نیز ماجرا را از این قرار می داند که بر اساس اهتمام و اعتنا هر یک از فاعل و مفعول می تواند مقدم شود هر چند مقتضای قاعده نحوی ، تقدم فاعل است. در ادامه نیز جناب سیبویه ، عرب خطاکاری که بدون توجه به معنا و صرفا بر اساس قاعده ، آیه کریمه آخر سوره توحید را به صورت تاخیر ظرف لغو خوانده بود (لم یکن احد کفوا له / له : ظرف لغو) را مذمت می کند که چرا به معنا توجه نکرده است(مطابق شناخت صحیح از معنای مقصود خداوند سبحان در این آیه قرآن بایستی ظرف لغو مقدم شود : لم یکن له کفوا احد) ، چنانچه شاعری با توجه به معنایی که قصد کرده ، ظرف لغو را در شعرش مقدم کرده است. [نام کتاب : الكتاب لسيبويه ؛ نویسنده : سيبويه ؛ جلد : 1 ؛ صفحه : 56] زمخشری نیز در مورد تفسیر بلاغی آیه آخر سوره توحید می نویسد : وقوله وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ ... فإن قلت: الكلام العربي الفصيح أن يؤخر الظرف الذي هو لغو غير مستقر ولا يقدم، وقد نص سيبويه على ذلك في كتابه [3] ، فما باله مقدّما في أفصح كلام وأعربه؟ قلت هذا الكلام إنما سيق لنفى المكافأة عن ذات الباري سبحانه، وهذا المعنى مصبه ومركزه هو هذا الظرف، فكان لذلك أهم شيء وأعناه، وأحقه بالتقدم وأحراه. [3] قال محمود: «إن قلت الكلام العربي الفصيح أن يؤخر الظرف وقد نص سيبويه على ذلك» قال أحمد: نقل سيبويه* أنه سمع بعض الجفاة من العرب يقرأ: ولم يكن أحدا كفوا له، وجرى هذا الجلف على عادته فجفا طبعه عن لطف المعنى الذي لأجله اقتضى تقديم الظرف مع الخبر على الاسم، وذلك أن الغرض الذي سيقت له الآية نفى المكافأة والمساواة عن ذات الله تعالى، فكان تقديم المكافأة المقصود بأن يسلب عنه أولى، ثم لما قدمت لتسلب ذكر معها الظرف ليبين الذات المقدسة بسلب المكافأة، والله أعلم. *مراد از نقل سیبویه همان مطلب بود که ذکر شد. [نام کتاب : الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل ؛ نویسنده : الزمخشري ؛ جلد : 4 ؛ صفحه : 818و819] ■ حکایت حال این عرب خطاکار ، حکایت حال برخی از ما است که بدون توجه به مباحث معنا محور بلاغی و صرفا بر اساس قواعد نحوی ، کلام قرآن و سنت را تفسیر و تحلیل می کنیم. ____ 🔶 کانال " فلسفه زبان اسلامی" دریچه ای است برای تأملات شما در باب زبان 👈 در ایتا و تلگرام 🆔@projectsystem 🌐@kiamojtabaphd