يكى از نام‏هاى روز قيامت، «يوم‏الدّين‏» است، يعنى روز كيفر و پاداش. چنانكه قرآن از قول منكرانِ قيامت نقل مى ‏كند كه: «يَسْئَلُونَ ايَّانَ يَوْمُ الدّينِ» «سوره ذاريات، آيه 12» مى ‏پرسند روز قيامت چه وقت است؟ و يا در مقام معرفى اين روز مى ‏فرمايد: «ثُمَّ ما ادْريكَ ما يَوْمُ الدّينِ يَوْمَ لا تَمْلِك لِنَفْسٍ شَيْئاً وَالْامْرُ يَوْمَئذٍ لِلَّه» «سوره انفطار، آيه 19» نمى ‏دانى روز دين (روز قيامت) چه روزى است؟! روزى است كه هيچكس براى كسى كارآئى ندارد و تنها فرمان الهى حاكم است. «مالك يوم الدّين» انذار و هشدار است كه اى نمازگزار از امروز به فكر فردا باش. فردايى كه‏ «لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» «سوره شعراء، آيه 8» مال و ثروت و فرزند نفعى ندارد، فردائى كه‏ «لَنْ تَنْفَعَكُمْ ارْحامُكُمْ» «سوره ممتحنه، آيه 3» بستگان و نزديكان نيز فايده‏اى نمى ‏رسانند، فردايى كه نه زبان اجازه عذرتراشى دارد و نه فكر فرصت تدبير، فردايى كه تنها يك چيز كارساز و چاره‏ساز است و آن لطف خداوند است. قرارگرفتنِ «مالك يوم‏الدّين‏» در كنار «الرّحمن الرحيم‏» نشان مى ‏دهد كه بيم و اميد بايد در كنار هم باشند و تشويق و تنبيه در كنار يكديگر. چنانكه خداوند مى ‏فرمايد: «نَبِّئْ عِبادى‏ انّى‏ انَا الْغَفُورُ الرَّحيمُ وَ انَّ عَذابى‏ هُوَ الْعَذابُ الْاليمُ» «سوره حجر، آيه 49- 50» اى پيامبر! به بندگانم خبرده كه من بسيار مهربان و آمرزنده‏ام ولى عذاب و مجازات من نيز دردناك است. به هرحال «الرّحمن الرّحيم‏» اميددهنده است و «مالِك يَوم الدّين‏» بيم‏دهنده، و مسلمان بايد ميان بيم و اميد باشد تا نه دچار غرور گردد و نه مأيوس از رحمت الهى. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 108)

«ايَّاك نَعْبُدُ وَ ايَّاك نَسْتَعينُ» خدايا تنها ترا مى ‏پرستيم و تنها از تو يارى مى ‏جوئيم. «ايّاك نعبد» يعنى فقط بنده تو هستيم نه بنده ديگران. اين جمله دو بُعد دارد: يكى اثباتِ بندگى براى او و ديگرى نفى بندگى براى غير او. نمازگزار در نماز تنها خود را نمى ‏بيند كه به فكر خود باشد، بلكه گويا به نمايندگى از تمام موحّدان سخن مى گويد كه: خدايا! من به تنهايى قابل و لايق نيستم تا عبادتى شايسته داشته باشم و لذا در ميان جمعِ مسلمين آمده‏ام و ما همگى تو را عبادت و بندگى مى ‏كنيم. بنابراين نماز بايد در اصل به جماعت خوانده شود و نماز فرادى‏ در مرحله بعدى قرار دارد. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 109)

آيات قبلى به ما توحيد نظرى و شناخت صحيح از خداوند داد و اين آيه توحيد عبادى و عملى را مطرح مى ‏كند كه نه فقط خدا را به يگانگى بشناس، بلكه در عمل نيز يگانه‏پرست باش. ما حق بندگى و اطاعتِ از دیگران را نداریم، مگر آنكه خداوند اجازه يا دستور دهد. چنان كه مى ‏فرمايد: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اطاعَ اللَّهَ» «سوره نساء، آيه 80» هر كس از رسول پيروى كند خدا را اطاعت كرده است. چنانكه اگر اطاعت از پدر و مادر مى ‏كنيم، چون او به ما دستور داده است و در حقيقت اطاعت از خدا مى ‏كنيم. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 110)

«ايّاك نَستعين» يعنى گر چه از اسباب و وسائلى كه تو در آفرينش قرار داده‏اى استفاده مى ‏كنيم، اما مى ‏دانيم اثر و كارآيى هر وسيله و سببى بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزى. هم چيزى را سبب قرار مى ‏دهى و هم مى ‏توانى اثر آنرا بگيرى. «ايّاك نَعبد و ايّاك نَستعين» يعنى نه جبر و نه تفويض. چون مى ‏گوييم‏ «نَعْبُدُ» پس داراى اختيار هستيم و چون مى ‏گوييم‏ «نستعين» پس نيازمنديم و همه امور در اختيار ما نيست. «ايّاك نَعبُد» يعنى خدايا من تو را حاضر و ناظر مى ‏بينم و لذا مى ‏گويم: «ايّاك». از ابتداى سوره حمد بطور غيابى با خدا سخن مى ‏گفتيم، اما در اينجا به حضور و خطاب مى ‏رسيم. و چون گفتگو با محبوب شيرين است، كلمه «ايّاك» را تكرار مى ‏كنيم. خدايا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات كردن هم نيازمند كمك تو هستيم: «وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا انْ هَدنَا اللَّهُ» «سوره اعراف، آيه 43» اگر هدايت الهى‏ نبود ما هدايت نمى ‏يافتيم. گر چه تنها از او استعانت مى ‏جوئيم، امّا استمداد از غير او اگر با رضايت او باشد اشكال ندارد. چنانكه انسان از استعداد و نيرو و فكر خود كمك مى ‏گيرد و اين منافاتى با توحيد ندارد. خداوند خود به ما دستور مى ‏دهد: «تَعاوَنُوا» «سوره مائده، آيه 2» زيرا زندگى بدون تعاون و يارى امكان ندارد. حضرت على عليه السلام به كسى كه دعا مى ‏كرد: خدايا! مرا محتاج مردم نكن، فرمود: اين حرف صحيح نيست، بلكه بگو: خدايا! مرا محتاج افراد بد نكن، زيرا زندگى بدون همكارى و هميارى ممكن نيست. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 111)

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيم» خداوندا! ما را به راه مستقيم هدايت فرما. كاروان هستى در حال حركت بسوى خداست: «الَيْهِ الْمَصير» «سوره مائده، آيه 18» و انسان نيز در تلاش و حركت: «انَّك كادِحٌ الى‏ رَبِّك» «سوره انشقاق، آيه 6» و در هر حركتى تنها يك راه مستقيم وجود دارد و باقى راهها انحرافى است. اسلام براى اين حركت هم راه تعيين نموده هم راهنما، هم مقصد را مشخص كرده و هم وسيله حركت را در اختيار انسان قرار داده است و اين ما هستيم كه بايد انتخاب كنيم به كدام راه برويم. قرآن دو نوع هدايت را مطرح مى ‏كند، يكى هدايت تكوينى نظير هدايت زنبور عسل كه چگونه از شهد گلها بمكد و چگونه عسل بسازد و يكى هدايت تشريعى كه اختصاص به انسان‏ها دارد و همان راهنمائى‏هاى انبياى الهى است. خداوند در عمق جان و فطرت هر انسان، ميل به رشد و كمال و حق‏جوئى را قرار داده كه اگر اين ميل و كشش را در پرتو تعليمات انبيا پرورش داد مورد عنايت خاص خداوند قرار مى گيرد: «وَالَّذينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً» «سوره محمّد، آيه 17» آنان كه هدايت را بپذيرند خداوند هدايتشان را بيشتر مى ‏كند و راههاى خودش را به آنها نشان مى ‏دهد. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 112)

صراط مستقيم كدام است؟ كلمه «صراط» كه بيش از 40 مرتبه در قرآن آمده است، به معنى راه هموار، روشن و وسيع است. در زندگى انسان راههاى متعددى وجود دارد كه او بايد يكى از آنها را انتخاب كند: راه هوس‏هاى خود، راه هوس‏هاى مردم، راه طاغوت‏ها، راه نياكان و پيشينيان به جهت تعصّب‏هاى قومى و نژادى، راه‏ وسوسه ‏هاى شيطانى، و بالاخره راه خدا و اولياى خدا. راه مستقيم، همان راه انبياست: «انَّك لَمِنَ الْمُرْسَلينَ عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» «سوره يس، آيات 3- 42» و راه بندگى خداست: «وَ انِ اعْبُدُوانى‏ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ» «سوره يس، آيه 61» انسان بايد هم در انتخاب راه از خداوند كمك بگيرد و هم در ادامه دادن و بودن در راه. مانند لامپى كه براى روشن ماندن بايد هر لحظه از منبع اصلى برق دريافت كند. لذا نه‏تنها مردم عادى بلكه پيامبر خدا و ائمه معصومين عليهم السلام بايد در هر نماز از خدا بخواهند كه آنان را بر صراط مستقيم پايدار بدارد. نه فقط در حال نماز بلكه در همه حال و در هر كارى، چه انتخاب شغل و چه انتخاب دوست، چه در ازدواج و چه در تحصيل، بايد همواره از خدا بخواهد كه او را در مسير مستقيم قرار دهد. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 112)

راه مستقيم، راه اعتدال و ميانه‏روى است. على عليه السلام مى ‏فرمايد: «الْيَمينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّة وَالطَّريقُ الْوُسْطى هِىَ الجادَّة» «بحار، ج 87، ص 3» چپ و راست انحراف است و طريق سعادت همان راه وسط است. براى حركت در صراط مستقيم بايد همواره از خدا كمك بگيريم زيرا اين صراط از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است و هر لحظه خطر سقوط وجود دارد. كسى از صراطِ قيامت عبور مى ‏كند كه توانسته باشد در دنيا از صراط مستقيم الهى منحرف نشود، چه انحرافاتِ فكرى و چه انحرافاتِ عملى و اخلاقى. راه مستقيم، يعنى دورى از هرگونه افراط و تفريط، نه دنياگرايى و نه آخرت‏زدگى، نه تحريم طيّبات و نه غوطه در شهوات، نه بُخل و نه اسراف، نه حسادت و نه تملّق و... يكى قائل به جبر مى شود و همه كارها را به خدا نسبت مى ‏دهد، گويا انسان در سرنوشت خود بى اراده و اختيار است، و ديگرى خود را همه‏ كاره دانسته و دست خدا را بسته مى ‏بيند. يكى رهبران آسمانى را همچون مردم عادى مى ‏داند و ديگرى آنها را در حدّ خدايى بالا مى برد و مسيح را فرزند خدا و بلكه خود خدا مى ‏شمرد! يكى زيارت و توسّل به اولياى خدا را شرك مى ‏داند و ديگرى حتّى به درخت و ديوار متوسّل مى شود! يكى از روى غيرت نابجا، اجازه نمى ‏دهد همسرش از خانه خارج شود و ديگرى از روى بى‏غيرتى همسرش را بى‏حجاب به كوچه و بازار مى ‏فرستد. در روايات آمده است كه امامان معصوم عليهم السلام مى ‏فرمودند: راه مستقيم ما هستيم. يعنى نمونه عينى و عملى راه مستقيم و اسوه و الگو براى قدم برداشتن در اين راه، رهبران آسمانى هستند. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 115)

ما در اينجا نمونه ‏هايى از آيات و روايات را كه در آنها به جنبه اعتدال تأكيد و از افراط و تفريط نهى شده است مى ‏آوريم: * «كُلُوا وَاشْرِبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» «سوره بقره، آيه 143» بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد. * «لا تَجْعَلْ يَدَك مَغْلُولَةً الى‏ عُنُقِك وَلاتَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ» «سوره اعراف، آيه 31» در انفاق كردن نه دست بسته باش و نه چنان گشاده دست كه بعد خود محتاج شوى. * نه دوستى‏ها شما را از بيان حق بازدارد: «شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى‏ انْفُسِكُمْ» «سوره نساء، آيه 135» و نه دشمنى‏ها شما را از رفتار عادلانه دور كند. «وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ انْ لا تَعْدِلُوا» «سوره مائده، آيه 8» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 117)

«صِراطَ الَّذينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَاالضَّالّينَ» به راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى هدايت كن، نه راه كسانى كه بر آنان غضب كردى و نه گمراهان. قرآن در آيه 68 سوره نساء نعمت‏يافتگان الهى را معرفى مى ‏كند: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ والرَّسُولَ فَاوُلئكَ مَعَ الَّذينَ انْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَالصِّدَيقينَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحينَ» كسانى كه پيروى خدا و رسول بنمايند، آنان با كسانى هستند كه خداوند آنها را نعمت بخشيده، از پيامبران و راستگويان و شهدا و صالحان. بنابراين نمازگزار از خداوند مى ‏خواهد او را در خطّ انبيا و شهدا و صالحان قرار دهد. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 119)

غضب‏شدگان و گمراهان كيانند؟ در قرآن، افرادى همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت‏هايى همچون قوم عاد و ثمود و بنى‏اسرائيل، به عنوان غضب‏شدگان معرفى شده‏اند. ما در هر نماز از خدا مى ‏خواهيم كه در اعتقاد و اخلاق و عمل همانند اين افراد و گروهها كه گرفتار قهر و غضب الهى شده‏اند، نباشيم. بنى‏اسرائيل كه داستان زندگى و تمدّن آنها در قرآن آمده است، زمانى بر تمام مردم عصر خويش برترى داشتند كه خداوند مى ‏فرمايد: «فَضَّلْتُكُمْ عَلىَ العالَمينَ» «سوره بقره، آيه 47» شما را بر جهانيان برترى دادم. امّا بعد از اين، به خاطر كردار و رفتار ناشايسته دچار قهر و غضب خداوند شدند كه قرآن مى ‏فرمايد: «وَ باءُو بِغَضَبٍ مِنَ‏اللَّهِ» «سوره بقره، آيه 61» دانشمندانِ يهود، دستورات آسمانى تورات را تحريف كردند: «يُحَرِّفُونَ الْكَلِم» «سوره مائده، آيه 13» تجّار و ثروتمندان آنها به رباخوارى و حرام‏خوارى روى آوردند: «وَاخْذِهِمُ الرِّبا» «سوره نساء، آيه 161» و توده مردم در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، به علّت تن‏پرورى و يا ترس، از رفتن به جبهه نبرد سرباز زدند و به موسى گفتند: تو و خدايت به جنگ برويد ما همين جا نشسته‏ايم! «فَاذْهَبْ انْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا انَّا هيهُنا قاعِدوُنَ» «سوره مائده، آيه 24» پس در هر نماز از خدا مى ‏خواهيم كه نه اهل تحريف كتاب خدا باشيم، نه اهل رباخوارى و نه اهل فرار از جنگ و جهاد. «ضالّين‏» نه همچون «انعمتَ عَليهم‏» در خط انبيا و صالحان آمده‏اند و نه همچون «المغضوب عليهم‏» در مقابل دين خدا، جبهه‏گيرى و مبارزه‏طلبى مى ‏كنند، بلكه افرادى بى‏تفاوت، بى درد و رفاه‏طلب هستند كه همچون چهارپايان تنها در فكر شكم و شهوت‏اند و كارى به حقّ و باطل ندارند. براى آنها فرقى نمى ‏كند كه پيامبران حاكم باشند يا طاغوت‏ها، مهم آنست كه آنها در رفاه و آسايشِ مادى باشند هر كس كه مى ‏خواهد حكومت كند. اين گروه گمراهند زير راه مشخصى را براى خود برنگزيده‏اند. اين آيه مصداق كامل تولّى و تبرىّ است. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 121)

اهميّت سوره توحيد در نماز بعد از سوره حمد، نمازگزار مى ‏تواند هر سوره‏اى را انتخاب كند، البتّه به غير از چهار سوره‏اى كه سجده واجب دارند. اما در روايات سفارش شده است در هر شبانه ‏روز لااقل در يكى از ركعت‏هاى نمازتان سوره توحید را بخوانيد تا از نمازگزاران واقعى باشيد. «تفسير البرهان » اين سوره در اهميت، به اندازه يك‏سوّم قرآن، بلكه يك‏سوّم تورات و انجيل و زبور است. نه‏تنها در نماز، بلكه اگر بعد از نماز هم اين سوره به عنوان تعقيب نماز خوانده شود، خداوند خير دنيا و آخرت را به انسان مرحمت مى ‏كند. امام سجّاد عليه السلام فرمود: خداوند چون مى ‏دانست در آينده افراد دقيق وعميقى پيدا مى شوند، اين سوره و همچنين آيات اوّل سوره حديد را نازل كرد. قرائت اين سوره نه‏تنها در نماز سفارش شده، بلكه تلاوت مكرّر آن، شرّ افراد ظالم را كوتاه و خانه انسان را از حوادث و خطرات‏ بيمه مى ‏كند. سعدبن‏معاذ يكى از ياران و سرداران لشگرِ رسول‏خدا بود كه در قبرستان بقيع مدينه مدفون است. در تشييع جنازه او پيامبر پابرهنه شركت كرد و فرمود: نود هزار فرشته از آسمان براى تشييع سعد آمده‏اند. پيامبر از جبرئيل پرسيدند: دليل نزول تو و اين همه فرشته براى تشييع جنازه سعدبن معاذ چيست؟ جبرئيل فرمود: او در هر حال چه ايستاده چه نشسته چه سواره و چه پياده، سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ احَدٌ» را مى ‏خواند. در سبب نزول سوره توحید مى ‏خوانيم: يهوديان و مسيحيان و مشركان از پيامبر درباره خداوند سؤال مى ‏كردند كه خدايت را براى ما معرّفى كن. پيامبر در جواب آنها اين سوره را قرائت فرمود. اين سوره به منزله شناسنامه خداوند است. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 124)

«قُلْ هُوَ اللَّهُ احَدٌ» بگو: او خداى يكتاست. توحيد، يعنى خالص كردن فكر و عمل از هرگونه شريك و همتايى براى خدا. نه شركِ نظرى و نه رياى عملى. توحيد، اساسى‏ترين اصلِ همه اديان آسمانى است و انبيا آمده‏اند تا آثار شرك و كفر و بت‏پرستى را از ميان بردارند و مردم را بسوى خداى يگانه دعوت كنند. توحيد، مرز ميان ايمان و كفر است و ورود به قلعه ايمان بدون پذيرش توحيد ممكن نيست: «قُولُوا لا الهَ الَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا» «بحار، ج 18، ص 202» و «لا اله الَّا اللّه حِصنى‏ فَمَن دَخَلَ حِصنى‏ امِنَ مِنْ عَذابى» «بحار، ج 3، ص 13» اين سوره شامل خالص‏ترين عقايد توحيدى است، لذا آنرا سوره اخلاص نيز ناميده‏اند. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 125)

«قُلْ هُوَ اللَّهُ احَدٌ» او يكتايى است كه دوّمى ندارد، شبيه و مثل ندارد، جزء و عضو ندارد. او يكتاست هم در ذات هم در صفات. دليل يكتايى او اينكه اگر خداى ديگرى هم بود، او نيز بايد پيامبرانى مى ‏فرستاد تا مردم او را بشناسند و اطاعتش كنند! دليل يكتايى او اينكه همه انسانها در موقع خطر، تنها به يك نقطه متوجّه مى شوند و دل آنها گواهى مى ‏دهد كه تنها يك نقطه است كه در سختى‏ها به انسان اميد مى ‏دهد. دليل يكتايى او، هماهنگى ميان زمين وآسمان، هستى و انسان و ارتباطى دقيق و منظم ميان همه آفريده ‏هاست. اگر شما به چند نقاش سفارش تصويرى بدهيد، مثلًا به يكى بگوييد: سر خروس بكشد و ديگرى بدن آن را رسم كند و نقاش سوّمى دُم و پاى خروس را بكشد، وقتى سه نقاشى را كنار هم بگذاريد، ميان سر و تن و پا هماهنگى نيست، يكى بزرگ است و يكى كوچك، يكى‏ خوش رنگ و يكى بدرنگ. آرى هماهنگى ميان خورشيد و ماه و زمين، آب و باد و خاك، كوه و دشت و دريا و همه اينها با نيازهاى انسان، نشان‏دهنده يكتايى خالق است. انسان اكسيژن مى ‏گيرد و كربن پس مى ‏دهد و گياهان كربن مى ‏گيرند و اكسيژن مى ‏سازند تا نياز انسان و ديگر موجودات زنده را برطرف كنند. آب چشم را شور و آب دهان را شيرين آفريده، تا يكى چشم را كه از پى ساخته شده با آب نمك شستشو دهد و يكى غذا را آماده جويدن و هضم كند. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 127)

«اللَّهُ الصَّمَدُ» او خداى بى‏نياز است. او «صَمَد» است، يعنى نفوذناپذير، خلل‏ناپذير و تغييرناپذير. پس نه مادّه است و نه مادّى، زيرا همه امور مادى در طول زمان دچار تغيير و خلل مى شوند. او «صَمَد» است، قدرتى نفوذناپذير كه اراده‏اش در همه چيز نافذ و جارى است. او «صَمَد» است، عزيزى خلل‏ناپذير كه همه عزّت‏ها از اوست و هر كس هر عزّت و قدرتى دارد از اوست. او به هيچكس و هيچ چيز نياز ندارد ولى همه چيز نيازمند اوست. او «صمد» است، وجود تامّ كامل، بلكه اتمِّ اكمل، كه همه كمالات را در اوج كمال داراست و همه موجودات براى رسيدن به كمال نيازمند نظر لطف اويند، ولى او به هيچ موجودى نياز ندارد. او «صمد» است و در يك كلام: خداى بى‏نياز مورد نياز. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 128)

«لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» او نه چيزى را زائيده و نه از هر چيزى زاده شده است. او خالق موجودات است، نه زاينده آنها. كار او توليد نيست كه مثلِ خود را بوجود آورد، بلكه آوردن از نيستى به هستى است. مادرى كه فرزند را مى ‏زايد نوزاد از جنس او و مثل خود او يعنى انسان است، امّا براى خدا مثل و شبيهى امكان ندارد كه خدا او را بزايد يا از او زاده شود. «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَئْ» «سوره شورى، آيه 11» اين جمله در مقابل عقيده مسيحيان است كه عيسى را فرزند خدا مى ‏پندارند و براى او همانند خداوند، خدائى قائلند. همچنين اين آيه اعتقاد مشركان، كه فرشتگان را دختران خدا مى ‏پنداشتند نفى مى ‏كند و مى گويد: او فرزندى نزائيده است چه پسر و چه دختر! از چيزى زاده نشده است تا زاينده مقدّم بر او و برتر از او باشد. وجود او مثل خروج ميوه از گل، يا درخت از هسته نيست. مثل خروج آب از ابر، يا آتش از چوب نيست. مثل خروج كلام از دهان، يا نوشته از قلم نيست. مثل خروج بو از گل، يا طعم از غذا نيست. مثل خروج فكر از عقل، يا درك از دل نيست. مثل خروج گرما از آتش، يا سرما از برف نيست. او هست اما شبيه هيچ‏چيز و هيچكس نيست. نه او در چيزى است و نه چيزى درون او. رابطه او با اشيا، رابطه والد و مولود نيست، بلكه رابطه خالق و مخلوق است. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 128)

«وَ لَمْ يَكُنْ لُهُ كُفُواً احَدٌ» و هرگز براى او همتا و همانندى نبوده است. او نه در وجود همانند دارد، نه در كمال و نه در افعال. او احد است و احدى كفو او نيست. او تنهاست و همسر و فرزندى ندارد! او همانندى ندارد تا همكار و شريك او باشد. چگونه انسان جرئت مى ‏كند مخلوق او را شريك او بداند و اين ظلم بزرگ را در حقّ او مرتكب شود: «انَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ» «سوره لقمان، آيه 13» اى نمازگزار! چرا در فكرِ جلب نظر كسانى هستى كه مثل تو هستند، ضعيف و محتاج، بدنبال جلب‏نظر خدائى باش كه نه مثلى دارد، نه ضعفى و نه احتياجى. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 129)

گويا‏ سوره توحید در معرّفى خداوند مرحله به مرحله پيش مى ‏رود: مرحله اوّل: «قُلْ هُوَ» بگو خداى من اوست. او كه از دسترس عقل و فكر بشر دور و از ديده ‏ها غائب و پنهان است. در اين مرحله تمام توجّه به ذات خداست نه صفات او. خود ذات به تنهايى براى محبوب بودن و معبود واقع شدن كافى است. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايد: «وَ كَمالُ الْاخْلاصِ نَفْىُ الصِّفاتِ عَنْه» «نهج‏البلاغه، خطبه توحيد » اخلاص كامل آنست كه بدون توجّه به صفات به خدا رو كنى. خدا را بخاطر خودش عبادت كنى نه به جهت نعمت‏هايى كه به تو ارزانى داشته است. مرحله دوّم: «هُوَ اللَّه»، او اللّه است. معبودى كه همه كمالات را داراست. در اين مرحله، ذات و صفات همراه آمده است. «اللّه» ذاتى است كه همه صفات نيكو را در بر دارد و لذا شايسته عبادت و پرستش است. چنانكه قرآن مى ‏فرمايد: «وَ لِلَّهِ الْاسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها» «سوره اعراف، آيه 180» تمام صفات و اسماى نيكو براى اوست، پس او را بدان نامها بخوانيد. شناخت خدا از طريق صفات، مرحله دوّم است كه «اللّه» كلمه جامع تمام آن صفات است. توجّه به خدا به واسطه صفات، طريقى است كه در دعاها خصوصاً دعاى جوشن‏كبير جلوه مى ‏كند كه خدا را با هزار وصف مى ‏خوانيم. مرحله سوّم: «احَدٌ» او يكتاست. در اين مرحله، توحيد ذات و صفات مطرح می شود. هم ذاتش يگانه است، هم صفاتش يگانه و بى‏نظير، و هم وجودِ ذات و صفات او يكى است، نه آنكه صفاتش وجودى زائد بر ذات داشته باشند. ميان «واحِد» و «احَد» تفاوت است. اگر گفتيم: احدى نيامد، يعنى هيچ‏كس نيامد و اگر گفتيم: واحدى نيامد، ممكن است دو نفر يا بيشتر آمده باشند. قرآن مى ‏فرمايد: خدا «احَد» است و نمى ‏فرمايد: «واحد». او «يكتا» است نه «يكى» كه ممكن باشد دوّمى و سوّمى هم داشته باشد. مرحله چهارم: «اللَّهُ الصَّمَدُ» خدا بى‏نياز است. در اين مرحله، بى‏نيازى كه محور ذات و صفات الهى است به عنوان يكى از مهمترين اوصاف الهى مطرح مى شود. آن هم نه به شكل خبر كه بفرمايد: «اللَّه صَمَدٌ»، بلكه به صورت وصفِ ثابت براى «اللّه» و لذا لفظ «اللّه» تكرار مى شود: «اللّه الصَّمَد» او يكتاست، امّا بى‏نياز. غير او بسيارند، امّا سراسر نياز، و نظر همه نيازمندان تنها به سوى آن بى‏نياز! مرحله پنجم: «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً احَدٌ» اين مرحله طبق روايات، تفسيرِ «الصَّمَد» است. او بى‏نياز است، نه به فرزند نياز دارد كه بزايد، نه محتاج پدر و مادر است كه زاده شود و نه همسر و همكار و همانندى بخواهد كه در كارها به او كمك كند. اگر متولّد شود ازلى نيست و اگر متولّد كند ابدى نيست، زيرا رو به كاهش و اضمحلال مى ‏رود. و اگر مثل و مانندى داشته باشد بى‏رقيب نيست. و خداوند از همه اين امور منزّه و مبرّاست. «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ» «سوره طور، آيه 43» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 131)

ركوع‏ يكى از اركان نماز ركوع است. كلمه «ركعت» كه در شمارش بخش‏هاى نماز بكار مى ‏رود از همين واژه ركوع است. قبيله بنى‏ثقيف از پيامبر اكرم درخواست كردند، در نماز ركوع و سجود نداشته باشند و مى ‏گفتند: خم شدن براى ما عار است. آيه نازل شد: «وَ اذا قيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لا يَرْكَعُونَ» «سوره مرسلات، آيه 48» هرگاه فرمان ركوع به آنان داده شود ركوع نمى ‏كنند. «بحار، ج 85، ص 100» ديگران در برابر انسان‏هايى مثل خود خم مى شوند و تعظيم مى ‏كنند، امّا شما تنها در برابر خالق خود خم شويد و تعظيم كنيد. وقتى آيه‏ «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّك الْعَظيمِ» «سوره واقعه، آيه 74» نازل شد، پيامبر دستور دادند در ركوع خداوند را تعظيم كنيد و اين ذكر را در ركوع بگوييد: «سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ» «جامع الاحاديث، ج 2، ص 922» در روايات مى ‏خوانيم: ركوع نشانه ادب است و سجود نشانه قرب به خدا، و تا ادب را خوب انجام ندهيد آماده قرب نمى ‏شويد. «بحار، ج 85، ص 108» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 134)

آثار ركوع‏ امام باقر عليه السلام مى ‏فرمايد: كسى كه ركوع خود را كامل انجام دهد از وحشت قبر در امان است. «وسائل، ج 4، ص 928» امام صادق عليه السلام مى ‏فرمود: ركوع و سجود طولانى، ابليس را عصبانى كرده و مى گويد: واى بر من! اين مردم با اينگونه بندگى، ديگر مرا اطاعت نمى ‏كنند. «وسائل، ج 4، ص 928» خداوند به فرشتگان مى گويد: ببينيد بندگان من چگونه مرا تعظيم مى ‏كنند و در مقابل من ركوع مى ‏كنند، من نيز آنان را بزرگ خواهم كرد و به آنان عزّت و عظمت مى ‏بخشم. «جامع‏الاحاديث، ج 5، ص 203» امام صادق عليه السلام مى ‏فرمايد: ركوع و سجود طولانى در طولانى‏شدن عمر مؤثر است. «وسائل، ج 4، ص 928» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 135)

آداب ركوع‏ در روايات مى ‏خوانيم كه رسول خدا عليه السلام در ركوع چنان كمر مباركش را كشيده و صاف مى ‏نمود كه اگر قطره آبى روى كمرش مى ‏ريخت وسط كمر مى ‏ماند و به سمتى جارى نمى ‏شد. «وسائل، ج 4، ص 942» سفارش شده است در ركوع گردن خود را بكشيد تا رمز اين باشد كه من ايمان آورده‏ام گرچه گردنم در راه او برود. «وسائل، ج 4، ص 942» از ديگر آداب ركوع آنست كه مردان آرنج‏ها را همچون بال‏ پرندگان به بيرون دهند، نه آنكه به پهلوها بچسبانند. كف دست را به زانوها بگذاريم و انگشتان دست را باز كنيم. پاها در يك خط، نه جلو و نه عقب، و ميان دو پا به مقدار يك وجب فاصله باشد. به هنگام ركوع نگاه به ميان دو قدم باشد و پس از ذكر ركوع، در همان حال بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستيم. البتّه تكرار ذكر ركوع حداقل سه مرتبه مورد سفارش و عنايت است. «وسائل، ج 4، ص 920 تا 924» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 135)

ركوع اولياى خدا امام صادق عليه السلام مى ‏فرمايد: حضرت على عليه السلام به قدرى ركوع خود را طول مى ‏داد كه عرق از ساق مباركش جارى مى ‏شد. «بحار، ج 85، ص 110» خود آن حضرت در اوّلين خطبه نهج‏البلاغه مى ‏فرمايد: خداوند فرشتگانى دارد كه همواره در حال ركوعند و هرگز قيام نمى ‏كنند. البتّه در فرشته خستگى و گرسنگى مطرح نيست، لذا انسان‏هاى عارف و عاشق كه چنين ركوع‏هاى طولانى انجام مى ‏دهند، فرشتگان را به تمجيد خود وادار مى ‏كنند. اين حالت اولياى خداست، امّا حال ما چطور؟ پيامبر اكرم در مسجد نشسته بودند، مردى وارد شد و به نماز ايستاد، اما ركوع و سجودش را ناقص و سريع انجام داد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: او همچون كلاغ نوكى زد ورفت، اگر او با اين نماز از دنيا برود بر دين من نمرده است. «وسائل، ج 4، ص 9223» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 136)

اهميّت سجده‏ سجده، بهترين راه براى نزديكى به خداست. «وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ» « سوره علق، آيه آخر» نشانه ياران با وفاى پيامبر آن است كه آثار سجده در سيماى آنان ديده مى شود. «سيماهُمْ فى‏ وُجُوهِهِمْ مِنْ اثَرِ السَّجُودِ» «سوره فتح، آيه 29» سجده، انسان را هماهنگ با كلّ هستى مى ‏سازد، زيرا همه موجودات آسمان و زمين، از ستاره و سبزه به درگاه الهى ساجد و خاضع‏اند. «وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الْارْضِ» «سوره نحل، آيه 49» سجده، هماهنگى با فرشتگان الهى است. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايد: هيچ طبقه‏اى از طبقات آسمان نيست مگر آنكه گروهى از فرشتگان در حال سجده‏اند. «نهج‏البلاغه، خطبه 91» سجده، عالى‏ترين درجه عبوديت و بندگى است، زيرا انسان بالاترين نقطه بدن خود، يعنى پيشانى را بر خاك مى سايد و اظهار ذلّت و عجز به درگاه عزيز قادر مى برد. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 138)

خداوند پيامبرش را فرمان به سجده مى ‏دهد، آن هم نه فقط در روز كه به هنگام شب: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ ...» «سوره انسان، آيه 26» سجده ‏هاى شبانه، يكى از نشانه ‏هاى بندگان صالح خداست: «عِبادُ الرَّحْمنِ ... الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً» «سوره فرقان، آيه 64» سجده، مايه مباهات خداوند بر فرشتگان است و لذا عنايت او را بدنبال دارد، تا آنجا كه در هر سجده يكى از گناهان انسان محو و پاداشى بزرگ براى او ثبت مى شود. «جامع‏الاحاديث، ج 5، ص 466» حضرت على عليه السلام مى ‏فرمود: اگر انسان بداند به هنگام سجده چه رحمتى او را فرا گرفته است هرگز سر از سجده برنمى ‏دارد. «جامع الاحاديث ج 5 ص 482» سجده، روح خودخواهى و غرور را از ميان برده و انسان را از تكبّر نجات مى ‏دهد. «جامع الاحاديث ج 5 ص 453» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 139)

پيامبر اکرم مى ‏فرمود: من در قيامت امّت خود را از آثار سجده كه بر پيشانى دارند مى شناسم. «مسند احمد حنبل، ج 4، ص 189» و آن گوشه از زمين كه بر آن سجده شده است، در قيامت گواه عبادت انسان مى گردد «جامع‏الاحاديث، ج 5، ص 189» و در دنيا نيز از آن نقطه نورى به آسمانها مى ‏رود. «مستدرك وسائل، ج 4، ص 485» همانند ركوع، سجده ‏هاى طولانى نيز سبب بقاى نعمت‏ها و طول عمر انسان مى شود. «وسائل، ج 4، ص 928» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 140)

حكمت‏هاى سجده‏ از اميرالمؤمنين على عليه السلام درباره حكمت‏هاى سجده پرسيدند، حضرت فرمود: سجده اوّل، يعنى آنكه در ابتدا خاك بودم و چون سر از سجده برمى ‏دارى يعنى از خاك به دنيا آمدم. سجده دوم يعنى دوباره به خاك باز مى ‏گردم و سر برداشتن از آن، يعنى در قيامت از قبر برمى ‏خيزم و محشور مى ‏شوم. «بحار، ج 85، ص 139» امام صادق عليه السلام فرمود: چون سجده براى خداست پس نبايد بر خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها كه مورد توجّه اهل دنياست، سجده كرد. سجده بايد انسان را متوجّه خدا سازد نه شكم و لباس و مادّيات. «الفقيه، ج 1، ص 272» در حديث مى ‏خوانيم: دليل سجده سهو براى هر كم و زيادى سهو و يا كلام و قيام و قعود نابجا، آن است كه ابليس تو را گرفتار حواس‏پرتى كرد و در نماز تو خللى ايجاد نمود، پس تو بعد از نماز دو سجده بجاى آور تا بينى او به خاك ماليده شود و بداند هر لغزشى ايجاد كند تو دوباره در برابر خداوند به سجده مى ‏افتى. «وافى، ج 8، ص 992» حضرت على عليه السلام فرمودند: ظاهر سجده، صورت‏گذاردن بر خاك از روى اخلاص و خشوع است، اما باطن آن دل كندن از همه امور فانى و دل بستن به سراى باقى و رهايى از تكبر، تعصّب و تمام وابستگى‏هاى دنيوى است. «مستدرك وسائل، ج 4، ص 484» ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 140)