⚠️ لیلة الرغائب
عجیب نیست که عموم مردم خود نتوانند میان اعتبار روایات گوناگون فرق بگذارند. اما متأسفانه بسیاری اوقات مبلغان دینی نیز به این بلیه گرفتارند. چه بسیار می‌شود که بر مناسک بی‌سند بسیار بیش از سنن معتبر (از نوافل یومیه تا برخی خدمات مأثور به مؤمنین) تأکید می‌کنند.
همین‌طور صدا و سیمای ایران که فراوان احکام قطعی و معارف متواتر کتاب و سنت را وانهاده، و حتی خود نشردهنده برخی از مناهی دینی (همچون غنا و حتی ترانه‌خوانی زن در برنامه‌های کودک و غیر آن، تبرج و…) است، بسیاری اوقات بر نشر مطالب بی‌سند و البته عامه‌پسند به نام دین اهتمام دارد. از آن جمله لیلة الرغائب و یا به قول خودشان شب آرزوهاست که البته ترجمه رغائب به آرزوها هم از اشتباهات صدا و سیما است.
سند و منبع عامی خبر
هیچ اسم و اثر و نام و نشانی از لیله الرغائب جز روایتی عامی در احادیث نیست. تک سند عامی به غایت ضعیف به روایت صوفی شدیداً متهم، علی بن جهضم (م ق5) تنها از 3 طبقه راویان ناشناخته از تابعی (حمید بن ابی حمید) از انس بن مالک است (ابن عساکر، معجم الشيوخ، 1/ 186). نخستین منبع برجامانده خبر نیز از صوفیه است (غزالی م505، إحياء علوم الدين، 1/ 202 مرسل)*. خود انس هم در روایتی امامی متهم است (معاني الأخبار، ص411)، اما مهم‌تر این‌که اصل انتساب خبر به این راوی پرشاگرد پذیرفتنی نیست.
از اوایل نشر این روایت محدثان عامه آن را روایتی جدید می‌شمردند، و تخطئه می‌کردند (نمونه: ابن فارس، حلية الفقهاء، ص222؛ طرطوشی، الحوادث والبدع، ص132-133؛ ابن اثیر، معجم الأدباء، 4/ 1505؛ فتنی، تذکرة الموضوعات، ص44: رواج از 480) سبط ابن جوزی (م654ق) گزارشی نقل کرده که در آن ابن جهضم، در آخر عمرش دلایل خود را در جعل نماز لیلة الرغائب آورده (سبط ابن الجوزي، مرآة الزمان، ج18، ص312-313) که با توجه به ادبیات آن می‌تواند اصیل باشد. محدثان عامه ابن جهضم را متهم به جعل حدیث می‌دانند. (نمونه: ابن جوزی، الموضوعات، ج2، ص129؛ الجرح و التعديل، ج3، ص219)
برخی از سنی‌ها هم نماز لیلة الرغائب را که از میان خود آنان برخاسته بدعت می‌دانند (نمونه: همان؛ ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج2، ص262؛ ج5، ص344؛ منهاج السنة، ج7، ص39؛ عجلونی، کشف الخفاء، ج2، ص410؛ لخمی شاطبی غرناطی(م790)، الاعتصام، ج1، ص122؛ شربینی، الاقناع، ج1، ص108؛ ملییاری هندی(م987)، فتح المعین، ج1، ص312؛ نووی، شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰).
ورود به امامیه
این خبر در منابع شیعه در إقبال الأعمال (ط الإسلامية، ج2، ص632) بدون ذکر سند و در بحار الانوار (ج95، ص395) به نقل از اجازات علامه با همان سند عجیب عامی آمده است.
البته، علامه مجلسی نیز آن را غیر معتمد می‌داند و به عمل به آن اشکال می‌کند. (زادالمعاد، ص42)
برخی محققان به تفصیل گزارش را نقد کرده‌اند (نمونه: حسینیان، لیلة الرغائب در ترازوی نقد شیعه؛ ملکیان، صلاة الرغائب). رجالی دانشمند، جناب آقای مددی نیز این خبر را موضوع یا ضعیف دانسته، و درباره‌اش گفته است: «حدیثی است که آثار جعل من رأسه إلی ذیله واضح است».
عالمانی مانند آقایان امینی، تستری و سبحانی هریک به نوعی عامی بودن و حتی ساختگی بودن آن را پذیرفته اند (امینی، الغدیر، ج5، ص245؛ همو، الوضاعون و احادیثهم، ص228؛ تستری، النجعة فی شرح اللمعه، ج3، ص103؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ج7، ص116).
سید بن طاووس در اقبال تسامحات فراوانی دارد؛ چنان‌که خود ایشان اشاره کرده این خبر را با عنوان احتیاط آورده است. اگرچه بعضی‌ها از باب ادله تسامح به آن عمل کرده‌اند، اما برخی از فقهای قدیم و بسیاری از محققین معاصر در دلالت این ادله نسبت به این گونه اخبار اشکالات فراوانی مطرح نموده‌اند.
(برای نمونه از کتب: بحرانی، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، ج4، ص197 دربارۀ این ادله؛ محمدجواد فاضل، قاعده تسامح در ادله سنن (تحقیق مفصل از دلایل موافقین و مخالفین)؛ محمدتقی اسلامی، اخلاق اسلامي و كاربست قاعده تسامح در ادله سنن، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و…)
با این توضیحات حتی اگر کسی در بدعت بودن این آداب یا نام‌گذاری تردید کند، یا وجهی در تسامح در عمل به آن در نظر بگیرد، باز احتیاط در اجتناب از اعتقاد به خصوصیت شرعی این شب است.
______
*تذکر آقایان حسینیان و علی‌پور: در برخی مقالات (نمونه: مقاله خانم ژیان) آمده کتاب «مفید العلوم» مدرکی قدیمی و شیعی برای اعمال لیلة الرغائب است. این کتاب بارها در لبنان و مصر و جاهای دیگر با انتساب به ابوبکر خوارزمی ادیب و شاعر (م383ق) چاپ شده است (از جمله چاپ العنصرية). لکن محققان با بررسی دقیق‌تر معلوم کرده‌اند که این کتاب تألیف زکریای قزوینی عالم سنی و صوفی قرن هفتم (متوفای ۶۸۲هـ) صاحب کتاب عجائب المخلوقات است. (ر.ک: ویکی‌فقه؛ تحقیق محمد عطا از کتاب به نام قزوینی)
@gholow