نقد حدیث غالیانه منسوب به طارق بن شهاب
۱. مقدمه
رجب برسی متنی طولانی درباره صفات امام از طارق بن شهاب از امیرالمؤمنین (ع) روایت کرده است (مشارق أنوار الیقین، ص۱۷۷؛ مشارق الأمان، ص۱۵۶). رجب برسی هیچ منبع یا سندی تا طارق ارائه نکرده است و با وجود ضعف عمومی منقولاتِ برسی، این متن به برخی جوامع متأخر مانند بحار الأنوار (ج۲۵، ص۱۶۹) راه یافته است.
روایت طارق بن شهاب از آن جا که دربردارنده عباراتی غلوآمیز و عرفانی است، همواره مورد علاقه و توجه افراد مایل به غلو یا عرفان بوده است. مثلاً شیخ محمد سند (منهج المعرفة الدینیة، الإمامة و نظریة الحکم، المقام الغیبي في الإمامة، ج۱، ص۴۶۲)، سید کاظم رشتی (شرح الخطبة التطنجیة، ج۲، ص۴۱۶)، میرزا محمدکریم‌خان کرمانی در آثار متعددش (فصل الخطاب، ص۷۸؛ الفطرة السلیمة، ج۲، ص۲۲۵؛ السلسلة الطولیة، ص۸۹؛ شرح دعاء السحر، ص۱۱۰؛ طریق النجاة، ج۲، ص۳۷۱)، محمدتقی مامقانی در صحیفة الأبرار و دیگر رؤسای شیخیه به تبع آن‌ها، شیخ جواد کربلایی (الأنوار الساطعة، ج۳، ص۳۰؛ ج۴، ص۱۱۶؛ ج۵، ص۳۵۷) و دیگران بارها به این حدیث استناد کرده‌اند.
اهمیت بررسی این گونه روایات از آن رو است که آبشخور فکری بخش زیادی از جامعه را تشکیل می‌دهند و اساساً جریان غلو سرمایه دیگری ندارد؛ إن کید الشیطان کان ضعیفاً.
۲. قرابتِ متنی حدیث طارق بن شهاب با حدیث عبد العزیز بن مسلم
در منابع متقدّم از عبد العزیز بن مسلم از امام رضا (ع) حدیث جامعی درباره صفات امام نقل شده است (الکافی، ج۱، ص۱۹۸؛ تحف العقول، ص۴۳۶؛ الغیبة نعمانی، ص۲۱۶؛ امالی الصدوق، ص۶۷۴؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۱۶؛ کمال الدین، ج۲، ص۶۷۵؛ معانی الأخبار، ص۹۶؛ الإحتجاج، ج۲، ص۴۳۳).
نکته جالب توجه این است که حدیث طارق به شهاب، اشتراک متنی گسترده‌ای با حدیث عبد العزیز بن مسلم دارد که در تصویر زیر نشان داده شده است. اما در حدیث عبدالعزیز بن مسلم هیچ یک از عبارات غلوآمیز یا مشکوک یا تکلف‌آمیز حدیث طارق دیده نمی‌شود! طبعاً این شباهت متنی نمی‌تواند اتفاقی باشد و سه فرض درباره آن متصور است:
الف) حدیث عبد العزیز بن مسلم از روی حدیث طارق ساخته شده باشد.
این فرض قابل قبول نیست زیرا منابع حدیث عبد العزیز بن مسلم دستِ کم ۵ سده بر منبع حدیث طارق مقدم‌اند.
ب) هر دو حدیث صحیح باشند و امام رضا (ع) از سخنِ امیرالمؤمنین (ع) بهره برده باشند.
این فرض نیز واقع‌بینانه نیست و در ادامه شواهد بسیاری در ردّ آن ارائه می‌شود.
ج) حدیث طارق بن شهاب بر اساس حدیث عبدالعزیز بن مسلم ساخته شده باشد.
تنها فرض قابل قبول همین است که شواهد آن در ادامه می‌آید.
@Gholow