از «عدلیه» تا «دادگستری»!
به‌مناسبت ۷ تیر، روز قوۀ قضاییه
در گذشته، واژه‌های عربی بیش از امروز به‌کار می‌رفت و تا یک قرنِ پیش نیز روزبه‌روز بر شمار واژه‌های فرنگی به‌ویژه فرانسوی افزوده می‌شد. هرکس آن‌ها را بیشتر به‌کار می‌بُرد متشخص‌تر و باسوادتر از دیگران جلوه می‌کرد. در سال ۱۳۱۴ شمسی، فرهنگستان ایران که امروز به «فرهنگستان اول» معروف است، به دستور رضاشاه پهلوی پایه‌گذاری شد و برای بسیاری از واژه‌های بیگانه برابرهای فارسی برگزید و آن‌ها را میان مردم رواج داد. آن زمان، برخی از ادیبان و نویسندگان گمان می‌کردند که برابرنهادهای فرهنگستان اقبالی نمی‌یابند و گسترش نخواهند یافت. بنگرید:
«آقایان! هرقدر می‌خواهید، باد به بیرقِ لغتِ «دادگستری» بکنید. مردم «عدلیه» را برای اختصارش ترک نمی‌کنند و «دادگستریِ» شما، با وجود اینکه وضع‌شدۀ فرهنگستان هم هست، روی کاغذ خواهد ماند. [...] این است که من به آقایان توصیه می‌کنم این‌قدر [...] لغت جعل نکنند.» (عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج ۳، ص ۳۷۳)
ولی، برخلاف گمان او و هم‌نظرانش، امروز صدها واژۀ تصویب‌شدۀ فارسی از فرهنگستان اول به‌یادگار مانده و کاملاً میان مردم رواج یافته‌است. اینجا تنها ۳۷ واژهٔ حقوقی را یادآور می‌شوم که نتیجهٔ کوشش دانشمندان ما در آن سال‌هاست و امروز نیز برای همگان گوش‌آشناست:
- آیین دادرسی: اصول محاکمات
- بازپرس: مستنطق
- بازداشت: توقیف
- بازداشتگاه: توقیف‌گاه
- بزه: جرم
- بزهکار: مجرم
- جانشین: قائم‌مقام
- خواسته: مدعیٰ‌به
- خوانده: مدعیٰ‌علیه
- خواهان: مدعی
- دادخواست: عرضِ‌حال
- دادرس: قاضی
- دادرسی: محاکمه
- دادستان: مدعی‌العموم
- دادسرا: پارکه (در فرانسوی، parquet)
- دادگاه استان: محکمۀ استیناف
- دادگاه بخش: محکمۀ صلح
- دادگاه شهرستان: محکمۀ بدایت
- دادگاه: محکمه
- دادگستری: عدلیه
- دادنامه: ورقۀ حکمیه
- دادیار: وکیل عمومی
- داور: حَکَم
- داوری: حَکَمیت
- زناشویی: نکاح، ازدواج
- سرپرست: قَیِّم
- سرپرستی: قَیّومیت
- فرجام: رسیدگی تمیزی
- فرجام‌خواسته: ممیزٌعنه
- فرجام‌خواه: مستدعی تمیز
- کارشناس: اهل خِبره
- کارشناسی: خُبرَویّت
- کیفر: مجازات
- کیفری: جزایی
- گواهی: شهادت
- واخواسته: معترضٌ‌عنه
- واخواه: معترض
یادآوری:
متأسفانه فرهنگستانِ کنونی برای واژه‌های عربیِ حقوقی واژه‌گزینی نمی‌کند و مردم همچنان ناگزیرند واژه‌های تیره و متکلفانهٔ عربی را به‌کار ببرند و بنابر‌این نمی‌توانند درک درستی از متن‌های حقوقی داشته باشند. در هر حال، هر ایرانی و فارسی‌زبانی وظیفه دارد از زبان خود پاسداری کند و تا آنجا که می‌تواند، از به‌کار بردنِ واژه‌های فرنگی و واژه‌های کم‌کاربرد و دشواریابِ عربی بپرهیزد.
#واژه‌شناسی
۱۴۰۲/۰۴/۰۷
سید محمد بصام
@Matnook_com