نقدی بر نقد حسین آهی بر بیتی از حافظ به‌مناسبت ۲۰ مهر، روز بزرگداشت حافظ شیرازی این بیت از حافظ است (تصحیح خانلری، غزل ۴۰، بیت ۹): فرق است از آب خضر که ظلْمات جای اوست/ تا آب ما که منبعش الله‌اکبر است. آقای آهی (اینجا) بر این باورند که ساخت «فرق است از ... تا ...» در بیت حافظ نادرست است،‌ زیرا حرف اضافۀ مناسب برای «فرق است» «درمیانِ/ بینِ» است. پس صورت درست، به گفتۀ ایشان، چنین است: «فرق است درمیانِ آب خضر و آب ما» یا «از آب خضر تا آب ما تفاوت بسیاری است». پاسخ به نقد ایشان: ۱) برخی از واژه‌ها یا عبارت‌ها با دو حرف اضافه به‌کار می‌روند و ممکن است تفاوت‌‌هایی به‌لحاظ معنایی یا سبکی داشته باشند یا نداشته باشند. برای مثال، «آگاه/ آگاهی» با «از» و «به» به‌کار می‌رود (در کاربرد امروزی، با «از» معمولاً به معنای «خبر داشتن از چیزی» است و با «به» گاهی به معنای «اطلاع دقیق و کامل از چیزی»)؛ یا «آفرین» با «به» و «بر» هردو به‌کار می‌رود که فقط تفاوت سبکی دارد (یعنی «آفرین بر ...» ادبی و رسمی‌تر از «آفرین به ...» است)؛‌ یا «اثر» با «در» و «بر» به‌کار می‌رود و تفاوت چندانی ندارد. ۲) عبارت «فرق است (/ باشد/ بوَد)» معمولاً با «درمیانِ/ بینِ» به‌کار می‌رود، ولی با استناد به پیکره‌های زبانی از قدیم‌ترین زمان‌ها با «از» و «تا» نیز به‌کار می‌رفته‌است: قرن ۴: «هم‌چندان‌که از مَرکب تا مَرکب فرق بوَد، رسول را صلی‌الله‌علیه‌وسلم بر رسولان دیگر فرق بوَد.» (سمرقندی، سواد اعظم، ص ۷۲) قرن ۵: «صید کردن [...] تن را سرد و خشک گردانَد، خاصه کسی را که عادت صید کردن نباشد؛ چه که بسیار فرق بوَد از همیشه ساکن بودن تا به‌یک‌بار حرکتی قوی کردن چون صید.» (ابن‌بُطلان، تقویم‌الصحه، ص ۱۴۱) قرن ۷: - سیم را کِی بوَد مثابت زر؟/ فرق باشد ز شمس تا به قمر (نظامی) - اگرچه هردو خون‌ریزند لکن/ هم از جلاد تا فصّاد فرق است (خاقانی) - در نظم‌ها اگرچه بسی لاف می‌زنند/ فرق است از آن‌که ناطق تا آن‌که ناهق است (کمال‌الدین اصفهانی) - از مقامت تا ثریا همچنان/ کز ثریا تا ثریٰ فرق است و بین (سعدی) قرن ۸: تو را هم هست شوقی لیک فرق است/ بتا! از سوختن تا خوی گرفتن (امیرخسرو دهلوی) قرن ۹: از گوش مجوی کار دیده/ فرق است ز دیده تا شنیده (جامی) قرن ۱۰: خود چه فرق است از آن خار که بر چوب گل است/ تا از آن خار که پَرچین سر دیوار است (وحشی بافقی) قرن ۱۲: بگو به شیخ که از کفر تا به دین فرق است/ ز خودپرستی تو تا به مِی‌پرستی ما (بیدل دهلوی) قرن ۱۴: ای کعبهٔ معظمه! فرق است از زمین/ تا آسمان ز جاه تو تا جاه کربلا (ادیب‌الممالک فراهانی) معاصر: «از مقام امین (= جبرئیل) تا حبیب (= پیامبر) بسی فرق است.» (مهدی الهی قمشه‌ای، حکمت الهی، ج ۲، ص ۳۵۹) و گاهی هر دو ساخت در کنار هم به‌کار رفته‌اند: قرن ۶: «فرق میان حال و محال بسیار است. چندان‌که از ایمان تا کفر فرق است و از نفاق تا اخلاص فرق است، از حال تا محال فرق است.» (ژنده‌پیل، سراج‌السائرین، ص ۵) در نتیجه، از آنجا که یکی از معیارهای اصلی و اساسیِ درستی و نادرستیِ صورت‌های زبانی «کاربرد اهل زبان» (به‌ویژه بزرگان آن) است، ساخت «فرق است از ... تا ...» نیز در بیت حافظ، چنان‌‌که برخی شواهد آن آمد، کاملاً درست است و نمی‌توان آن را نادرست خواند. ۳) گفتنی است ساخت «فرق است درمیانِ/ بینِ چیزی و چیزی» یعنی «میان دو چیز تفاوت وجود دارد»، ولی «فرق است از چیزی تا چیزی» یعنی «تفاوت دو چیز با هم بسیار بسیار زیاد است». تفاوتِ معناییِ این دو ساخت همین است. به بیان دیگر، در ساخت «فرق است از چیزی تا چیزی» نوعی اغراق و تأکیدِ بیشتر به تفاوت وجود دارد. برای همین، حافظ آن را در شعر خود به‌کار برده تا آن فاصله و تفاوتِ بسیار را نشان دهد که آب خضر کجا و آب رکن‌آباد ما کجا. اما آنجا که تفاوتی در کار نباشد، این ساختِ نحوی به‌صورت سؤالی (به‌اصطلاح، استفهام انکاری) می‌آید و پاسخ آن منفی است، یعنی تفاوتی در کار نیست: ساکنی ورنه چه مابین است و فرق/ از تو تا این گنبد گیتی‌نورد؟ (انوری) گر دلی داری و دلبندیت نیست/ پس چه فرق از ناطقی تا جامدی؟ (سعدی) #ادبیات #دستورزبان ۱‌‌۴‌‌۰‌۲‌/‌۰‌‌۷/‌۲‌‌۰‌‌ سید محمد بصام @Matnook_com