معنای ربّ چیست؟ آیا این کلمه را میتوان برای امام علی(ع) به کار برد؟
واژهی «رَبّ» از ریشه (ر ب ب) و به معنای مالک، خداوندگار، صاحباختیار، سَروَر، مدبّر، قیّم، مربّی و ولینعمت میباشد و جمعِ آن، «أرباب» است(1). غالباً این واژه در فارسی به «پروردگار» ترجمه میشود ولی این ترجمه از سوی برخی از محققان با انتقاد مواجه شده است زیرا «ربّ» از ریشه (ر ب و) نیست و ارتباط اشتقاقی با «تربیت» به معنای «پرورش» ندارد(2). گرچه «تربیت» میتواند به عنوان یکی از ویژگیهای «ربّ» به شمار برود. برخی نیز معنای لغوی «رب» را با معنای اصطلاحی آن در قرآن متفاوت دانستهاند، همانطور که معنای «صلاة» در لغت، با معنای اصطلاحی آن در فرهنگ اسلامی تفاوت دارد(3).
واژه «ربّ» هرگاه با «ال» بیاید تنها بر خداوند اطلاق میشود گرچه قبل از اسلام به غیرخدا نیز گفته میشد. اما اگر بدون«ال» و به صورت مضاف به امور محدود و کمارزش باشد -در موارد نادری- برای غیرخدا نیز به کار رفته است همچون: «رَبُّ الدابّةِ» یعنی «مالک چارپا» و «ربُّ الدّارِ» و «رَبُّ البیتِ» یعنی «صاحبِ خانه» و «رَبَّاتُ الحِجالِ» یعنی «زنانِ پردهنشین»(4). در عربی معاصر نیز «رَبّة البيت» به معنای «بانوی خانه» به کار میرود. در همه این موارد دیده میشود که مضاف الیه، از امور کمارزش و محدود است که مالکیت انسان بر آنها دور از انتظار نیست. اما ترکیب «ربّ الارض» و «رب السماوات» ویژه خداست و برای غیر او سابقه ندارد.
معروف است که عبدالمطّلب به ابرهه گفت: «اِنّى اَنَا رَبُّ الإبِلِ وَ اِنَّ لِلبَیتِ ربّاً سَیمنَعُهُ» (5) یعنی «من، فقط صاحبِ شتران هستم و خانهی خدا نیز خداوندگاری دارد که آن را حفاظت خواهد فرمود»
در قرآن واژهی «رَبّ» چندین بار – به صورت مضاف به ضمیر - درباره غیر خداوند نیز بکار رفته که همگی از زبان یوسف(ع) و در مصر بوده است :
«قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أحْسَنَ مَثْوای» و نیز «أمَّا أحَدُکمَا فَیسْقِی رَبَّهُ خَمْرًا» و «اُذْکرْنِی عِنْدَ رَبِّک فَأنْساهُ الشَّیطانُ ذِکرَ رَبِّهِ»، و نیز «ارْجِعْ إِلى رَبِّک»(6)
بنابراین دستکم در مصر، بردگان و خادمان به اربابان و پادشاهانِ خود «ربّ» میگفتند. اما درباره عبارت «أأرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَیرٌ أمِ اللّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ» که یوسف(ع) در مقام احتجاج با مشرکان بیان کرد گفته شده که در اینجا طبق عُرفِ مخاطبان خود سخن گفته زیرا در مقام جدال احسن برای ردّ خدایانِ مشرکان بوده است(7)
از این موارد نادر که بگذریم، واژه «ربّ» در قرآن و احادیث، صدها و هزاران بار برای خداوند به کار رفته است در ترکیباتی همچون: ربّ السموات و الارض، ربّ السموات، ربّ الارض، ربّ السماء و الارض، ربّ العالمین، ربّ کلّ شیء، ربّ العرش العظیم، ربّ الشعری، ربّ المشرق و المغرب، ربّ الفلق، ربّ الناس، ربّکم و ربّ آبائکم الاولین، ربّ هذه البلدة الذی حرّمها و ...
فرهنگ اسلامی و شیعی نیز کاملاً از این کاربردهای قرآنی و حدیثی پیروی میکند به گونهای که استعمال واژه «رب» برای غیرخدا، کاملاً نامتعارف و ناروا شمرده میشود. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که مردی به پیامبر اکرم(ص) عرض کرد: «السلام علیک یا ربّی!» پیامبر به او تَشَر زدند و فرمودند: «ربِّ من و تو، الله است»(8) همچنین طبق روایتی پیامبر اکرم(ص) از اینکه بردگان، مالک و مولای خود را «ربّ» بخوانند، نهی فرمود(9). بنابراین پیامبر اکرم(ص) هماهنگ با ادبیات قرآنی از کاربرد واژه «ربّ» درباره غیر خدا – چنانکه در جاهلیت معمول بود – نهی فرموده، آن را ناسازگار با ادب توحیدی شمردهاند.
گرچه استفاده از ترکیب «ربّ الارض» برای غیر خدا، با ادبیات قرآن و شخص پیامبر اکرم(ص) ناسازگار است، در روایتی ادعا شده که پیامبر اکرم(ص) از امام علی(ع) با عنوان «ربُّ الأرضِ بَعدی» یاد کردهاند(10)! البته این روایت فقط در برخی از نسخههای کتاب منسوب به سلیم بن قیس هلالی آمده که تردیدهای جدی درباره متن و سند آن وجود دارد و قاعدتاً یا ناشی از «تصحیف» است یا به دست «غُلاة»(افراطیهای قائل به الوهیت امیرالمؤمنین علی علیه السلام) به این نسخهها افزوده شده است. با اینهمه اگر فرض بگیریم که واقعا پیامبر (ص) چنین تعبیری را برای امیرالمؤمنین(ع) به کار بردهاند باید آن را .... بقیه را در
وبلاگ پاسخها مطالعه فرمایید.
عضویت کانالها در ایتا و تلگرام👇
@pasokhvoice
@pasokhtext
@shenakhtehadis