💢 مَنیجان و کُمندان
استاد فقیهی در خصوص شهرهای قدیم ایران می‌گوید که این شهرها از چند قسمت تشکیل می‌شدند و هر قسمت از قسمت‌های دیگر جدا بوده و برج و باروی مخصوص به خود داشته است. مقصود از این نوع شهرسازی این بوده است که بهتر بتوانند در مقابل هجوم‌های ناگهانی دشمن مقاومت کنند و اگر قسمتی از شهر به چنگ دشمن افتاد مردم قسمت‌های دیگر بتوانند به پایداری خود ادامه دهند. وی سپس می‌گوید این امر در باره قم هم صدق می‌کند که شهری قدیمی و بزرگ بوده و از محله‌های گوناگون تشکیل می‌یافته است. در ادامه او به نقل از منابع عربی در قرون نخستین شهر قم را وصف می‌کند:
"در زمان یعقوبی (قرن سوم) ظاهرا قم از صورت هفت قلعه یا هفت محله خارج شده بوده و از دو قسمت تشکیل می‌یافته که رودخانه این دو قسمت را از یکدیگر جدا می‌ساخته است. قسمت بزرگ‌تر به نام مَنیجان (در تاریخ قم مجان) دارای یک هزار خانه بوده و قلعه‌ای از آنِ ایرانیان قدیم در داخل آن قرار داشته است.
قسمت دیگر کُمندان نام داشته و میان دو شهر منیجان و کمندان رودخانه بوده که پل‌های سنگی بر روی آن بسته بودند و به وسیله این پل‌ها از قسمتی به قسمت دیگر می‌رفته‌اند."
استاد فقیهی سپس در مقام معلوم کردن این دو قسمت برمی‌آید:
"اگر امروز بخواهیم محل دو قسمت منیجان و کمندان را معین کنیم با توجه به اینکه محل کمیدان که تبدیل به زمین مزروعی شده کاملا معین و در شمال غربی خاکفرج و وادی السلام واقع است باید بگوئیم که منیجان در سمت راست رودخانه و در حدود چهار امامزاده [۲۰ متری حائری] و در اطراف شاهزاده سید علی و نزدیکی‌های راه سراجه و قنوات و در کنار راه قمرود بوده است و کمیدان در سمت چپ رودخانه و در همین‌جا بوده که اکنون [سال ۱۳۵۰] به همین نام است و نهری مخصوص که از رودخانه جدا می‌شود و به نام نهر کمیدان است آن را مشروب می‌سازد و محل پل‌ها از محاذی قبرستان وادی السلام فعلی [انتهای خاکفرج] به طرف شمال البرز قرار داشته است."
او در ادامه می‌گوید:
"قبل از این تاریخ و در دوره‌های قبل از اسلام، محل شهر قم در مشرق یا شمال شرقی قسمت منیجان بوده که آثار و اطلال آن هنوز [۱۳۵۰ ش] باقی است."
(تاریخ مذهبی قم، ص ۶۶ - ۶۹)
با این تعریف منیجان و شهرستان (در تلفظ قمی شهرَسون/ shahrasun منطقه‌ای باستانی در قم و ابتدای جاده سراجه) با مقداری اغماض در یک راستا قرار می‌گیرند.
نگارنده این سطور در یادداشت‌ها و نوشته‌های پیش از این گفت که شرق قم قدمت و اهمیت بیشتری نسبت به غرب داشته است و دلیل آن را نیز شیب غربی _ شرقی شهر دانسته بود؛ چون شیب زمین برای امرار معیشت مردمان قدیم بسیار مهم بوده است و آنان به‌خوبی شیب زمین را می‌شناخته‌اند و طبیعی است تمدن و شهرنشینی از جایی آغاز می‌شود که امکان کشاورزی آسان‌تری داشته باشد و این امر در شرق قم امکان پذیر بوده است. از همین رو اعتقاد دارد که منیجان کهن‌تر از کمندان است. اما شگفت آن که نام منیجانِ کهن‌تر در طول زمان متروک می‌شود ولی کمندان نوتر به صورت امروزی آن یعنی کمدون در زبان قمی‌های قدیمی همچنان زنده می‌ماند.
جز آن با اوصاف مذکور منیجان بین خیابان‌های آذر فعلی و بلوار ۱۵ خرداد و با تراکم بیشتر در اطراف بلوار کنونی بوده است. کما اینکه پیدایش چند اثر کهنه در هنگام احداث پل زیر گذر در تقاطع آن با خیابان عمار یاسر در چند سال پیش این تعریف را تقویت می‌کند. هر چند متاسفانه گویا به علت شتاب برای احداث پل، مجال تحقیق دقیق داده نشد.
نکته دیگر وجود نام مشابه‌ای در اطراف روستای صرم است. مزرعه و باغی در نزدیکی‌های صرم وجود دارد که ما گوسفندان قِسر خود (گوسفندان بی‌ولد) را در آنجا جا می‌کردیم و به آن مینیجه می‌گفتیم. این مزرعه که آن موقع بسیار سرسبز و سلخ بزرگی هم در مجاورش بود در کنار رودخانه هفت بند است متاسفانه هم اینک کاملا خشک شده است. جالب این که نام این مزرعه در نقشه‌ای که در ابتدای جلد دوم تربت پاکان از مدرسی طباطبایی گذاشته شده به صورت "منیژه" آمده است. این نام در نقشه‌های منابع طبیعی به صورت "منیچه" دیده می‌شود. حال باید دید بین این نام و نام منیجان که آن هم در کنار رودخانه قم بوده است با التفات به قواعد مشترک در نام‌گذاری‌های جغرافیایی در ایرانشهر تاریخی آیا ارتباطی وجود دارد؟
آیا نام‌های "مجان" و "منیجان" و "مَمَّجان" و "مینیجه" و " منیژه" و "منیچه" مشابه‌های دیگری دارند و چه ارتباطی بین آن‌ها وجود دارد؟
اگر پاسخ این پرسش‌ها داده شود نوری بر برخی تاریکی‌ها خواهد بود.
النهایه باید گفت خطه قم جای جالبی برای پژوهش‌های زبانشناختی تاریخی نام‌جاها است.
سیدمحسن محسنی
۱۴۰۲/۱۲/۰۵
#بنیاد_قم_پژوهی
تلگرام | ایتا | سایت