در قرآن شريف فرموده است: ان الله يحب التوابين. گناهكارانى كه از معصيت باريتعالى نادم شده‏اند و مصمم‏اند كه به سوى خدا بازگشت نمايند و خويشتن را از نعمت اطاعت و اعمال صالحه برخوردار سازند، خداوند بزرگ دوستدار اينان است و مژده‏ى دوستى خود را با جمله‏ى ان الله يحب التوابين، در قرآن شريف، اعلام فرموده است.

دوستى و دشمنى مردم نسبت به يكديگر گاهى بر وفق حق است و گاه برخلاف آن. اگر حب و بغض و دوستى و دشمنى مردم درباره ‏ى يكديگر به انگيزه‏ى ايمان باشد آن دوستى و دشمنى بر وفق حق و عدل است و داشتن چنين محبت و عداوتى در روايات اولياى دين از فرايض اسلامى به حساب آمده و نشانه‏ى ايمان كامل است. رسول گرامى فرموده: دوست داشتن از براى خدا از واجبات است و دشمن داشتن براى پروردگار نيز از فرايض است. امام صادق (ع) فرموده: كسى كه براى خدا دوست بدارد، براى او دشمن بدارد، و براى او عطا كند، او از كسانى است كه واجد ايمان كامل‏اند.

اگر حب و بغضهاى مردم نسبت به يكديگر براى خدا باشد آن دوستى و دشمنى، مقدس و بر طبق حق و عدل است، اما اگر منشا دوستى و دشمنى، هواى نفس باشد نه تنها داراى ارزش معنوى نيست، بلكه ممكن است در مواقعى ضررهاى بسيار بزرگ و خساراتى غيرقابل جبران به بار آورد.

كودك به كشش طبيعى خواهان آزادى مطلق است. مى‏خواهد هر چه زودتر خويشتن را به هدفهاى نارواى خود برساند و هر جا برود و به هر كارى كه ميل دارد دست بزند و اگر در مواردى مادر روى مصلحت مزاحم او شود و بخواهد از وى سلب آزادى نمايد سخت ناراحت و خشمگين مى‏گردد. خردسالان در سنين اول زندگى، اعمال تخريبى بسيار دارند، هر جا دستشان برسد ويرانى به بار مى‏آورند، مورچه‏ها را مى‏كشند، گلها را پرپر مى‏كنند، نهال كوچك درختها را آنقدر تكان مى‏دهند تا ريشه‏هاى آن از جا كنده شود، عروسكهاى خود را پاره مى‏كنند، اگر گنجشكى به دستشان افتد پرهايش را مى‏كنند، گچ ديوارها را مى‏ريزند، موى سر بچه‏هاى ضعيفتر از خود را مى‏كشند، و خلاصه موجب اختلالات بسيارند و مادران بايد پيوسته مراقب آنان باشند و از كارهاى نادرستشان منع نمايند. يكى از اساتيد روان شناس مى‏گويد: خوشبختانه اطفال ويرانگر و مخرب ناتوان و ضعيف ‏اند و اگر آنان به قدر جوانان نيرومند و قوى مى‏بودند زندگى براى بزرگسالان تلخ و غيرقابل تحمل مى‏شد. والدين و مربيان پيوسته اطفال خردسال را از كارهاى ناروا منع مى‏كنند و با سخنان خويش، قبح آن اعمال را به آنان مى‏فهمانند و جديت مى‏كنند تا آنان را براى زندگى اجتماعى و حسن معاشرت با مردم تربيت نمايند.

بايد توجه داشت كه تربيت اطفال خردسال بدان معنى نيست كه تمايلات ويرانگرى و تخريب در وجودشان محو و نابود مى‏گردد، بلكه اثر تربيت آن است كه تمايل تخريب و #شرارت را در ضميرشان واپس مى‏كند و در اعماق وجودشان پنهان مى‏نمايد و هر وقت فرصت مناسبى به دست آيد تمايل واپس زده شده از ضمير باطن خارج مى‏شود، از پس پرده‏ى خفا بيرون مى‏آيد و كارهاى تخريبى را آغاز مى‏نمايد. اين مطلب دقيق علمى و روانشناسى در كلام مولى‏الموحدين آمده است: على (ع) فرموده است: شر و بدكارى در باطن تمام انسانها وجود دارد، اگر هر فردى بر آن تمايل غلبه كند همچنان در ضميرش پنهان مى‏ماند و اگر نتواند بر آن پيروز گردد ميل شر و ويرانگرى آشكار مى‏شود و او را به فعاليتهاى ناروا وادار مى‏سازد.

حب و بغضهاى ناروا و خلاف عدل از طبع متجاوز بشر سرچشمه مى‏گيرد و آدمى را به راهى كه مرضى خدا نيست سوق مى‏دهد. پيمبران الهى آمده‏اند تا مردم را انسان بسازند و غرايز بى‏قيد و بند را با نيروى ايمان و حسن تربيت مهار كنند و هر فردى را به طبع سركش و متجاوزش مسلط سازند. متاسفانه موفقيت فرستادگان خدا در اين راه ناچيز بوده و نتوانستند در رسالت خود به پيروزى كامل دست يابند، زيرا اولا خداوند حكيم انسانها را مختار آفريده و در قبول و رد دعوت انبيا آزادى عمل داشته‏اند و در هر عصر و زمان بيشتر مردم از آزادى سوءاستفاده نموده، به دعوت رسولان اعتنا نكردند و از پذيرش آن سرباز زدند، و ثانيا گروه معدودى كه در هر عصر دعوت انبيا را اجابت كردند و به پيروى از اوامر الهى تن دادند اكثرشان از نظر ايمان ضعيف بودند و ايمان ضعيف قادر نيست طبع سركش و متجاوز مردم را مهار نمايد و موقع طغيان غرايز، آنان را از گناه و ناپاكى بازدارد. در اين مواقع حساس، افرادى كه از نظر ايمان متوسط الحال‏اند بر سر دوراهى قرار مى‏گيرند، امر الهى آنان را به اجتناب از گناه و ناپاكى دعوت مى‏كند اما طبع سركش و غرايز نيرومند به راه گناهشان مى‏خواند و در اغلب مواقع، هواى نفس پيروز مى‏شود و فضيلت و تقوا شكست مى‏خورد. على (ع) اين تضاد و كشاكش خطرناك را ضمن حديثى بيان نموده و خاطرنشان ساخته است. هر كس در اين مواقع حساس، عنان نفس سركش را از دست بدهد و راه گناه را در پيش گيرد به دشمن انسانيت خويش كمك كرده و زمينه‏ى تباهى خود را فراهم آورده است. على (ع) فرموده: نفس آدمى به طور فطرى به راه نادرستى و خلاف ادب گرايش دارد و بنده‏ى خدا مامور است كه همواره ملازم حسن ادب و درستكارى باشد. نفس به كشش طبيعى ميدان مخالفت را در پيش مى‏گيرد و بنده‏ى خدا جديت مى‏كند تا نفس را از خواسته‏هاى ناروايش بازدارد. هر وقت بنده‏ى خدا عنان نفس سركش را واگذارد او نفس خويشتن را در فساد يارى داده و كسى كه نفس خود را در هوى و تمايلاتش يارى دهد، با اين عمل در قتل نفس خويشتن شركت نموده است.

كودكان خردسال به جاذبه‏ى طبيعى، طالب آزادى بى‏قيد و شرطند، خوب و بد را نمى‏فهمند، و صلاح و فساد خويش را درك نمى‏كنند. آنان مايلند آزاد باشند تا به‏ هر كارى كه مى‏خواهند دست بزنند و از تخريب و ويرانسازى كه انجام مى‏دهند لذت مى‏برند. اگر والدين و مربيان دانا مانع آزادى اطفال گردند با خشونت و تندى فرياد مى‏زنند، آنان را با چشم بغض و بدبينى مى‏نگرند، و از مزاحمتى كه در كارشان فراهم آورده‏اند خشمگين و غضبناك‏اند. موقعى كه دوران كودكى را پشت سر مى‏گذارند، به سنين جوانى مى‏رسند، و بالغ مى‏گردند طبع آزادى طلبشان از ميان نمى‏رود و آن خواسته‏ى فطرى همچنان باقى و برقرار است، مى‏خواهند همانند دوران كودكى راهشان باز باشد و چيزى مانعشان نشود.

خداوند در قرآن کریم فرموده: بل يريد الانسان ليفجر امامه. يسال ايان يوم القيامه. آدمى ميل دارد پيش رويش سدى نباشد، راهى را كه مى‏پيمايد بلامانع طى كند، و تمايلات خويش را آنطور كه مى‏خواهد اقناع نمايد، و چون با وى از روز جزا و مواخذه الهى صحبت شود از روى استهزا و انكار مى‏گويد: قيامت چه وقت فرامى‏رسد؟ و روز جزا كى برپا مى‏گردد؟ البته جوانان و ميانسالان بر اثر تجاربى كه در طول سنين قبل از بلوغ اندوخته‏اند تا اندازه‏اى به صلاح و فساد واقف شده‏اند، نيك و بدها را تا حدى شناخته‏اند و مانند كودكان، اعمال جاهلانه انجام نمى‏دهند، ولى اين شناخت بدان معنى نيست كه جوانان و بزرگسالان به تمام حقايق واقف شده‏اند و از تمام ابعاد خوشبختى و سعادت انسانها آگاهى يافته‏اند. جوانان و ميانسالان مانند كودكان خطر آزادى بى‏قيد و شرط را نمى‏فهمند و نمى‏دانند كه اگر غرايز حيوانى در سنين جوانى از آزادى مطلق برخوردار باشد انسانيت نابود مى‏شود، تعالى و تكامل از ميان مى‏رود، و مفاسد غيرقابل جبران به بار مى‏آيد. پيمبران الهى كه پدران روحانى و مربيان خدايى هستند آمده‏اند تا خواهشهاى نفسانى مردم را تعديل نمايند و آنان را از آزاديهاى مضر و خطرناك كه سد راه صلاح و رستگارى انسان است برحذر دارند.

بدبختانه رفتار و گفتار جوانان و بزرگسالان نادان با پدران روحانى و مربيان الهى همانند رفتار و گفتار كودكان خردسال با والدين و مربيان است، همانطور كه كودكان بر سر پدر و مادر فرياد مى‏زنند و با خشم و خشونت به آنان مى‏گويند: چرا از ما سلب آزادى مى‏كنيد؟ جوانان و بزرگسالان نيز با پدران روحانى و مربيان الهى خود با همان چشم مى‏نگرند و نسبت به آنان بغض و كينه ابراز مى‏دارند، اگر دستشان برسد آزارشان مى‏دهند و ممكن است در مواقعى به قتلشان همت گمارند. نه تنها پيمبران الهى براى دعوت به دين حق و اقامه‏ى عدل در معرض قتل قرار مى‏گرفتند، بلكه در مواقعى علماى دين را كه مبلغ دعوت پيمبران بودند مى‏كشتند. قرآن كريم در اين باره فرموده است: ان الذين يكفرون بايات الله و يقتلون النبيين بغير حق و يقتلون الذين يامرون بالقسط من الناس فبشرهم بعذاب اليم. كسانى كه به آيات الهى كفر مى‏ورزند و پيمبران خدا را بناحق مى‏كشند و همچنين كسانى از مردم را كه جامعه را به قسط و دادگرى امر مى‏كنند به قتل مى‏رسانند به آنان عذاب دردناك خداوند را مژده بده.

امام سجاد عليه‏السلام در اين قسمت از دعاى «مكارم‏الاخلاق» بعد از درود بر محمد و آل محمد عرض مى‏كند: و ابدلنى من بغضه اهل الشنان المحبه. بار الها! دشمنى سخت و عميق كسانى را كه با من كينه و عداوت دارند به محبت و دوستى مبدل نما. بغضه در لغت عرب به معناى دشمنى شديد است، اگر كسى سوال كند: چرا كسانى با امام سجاد بغض و كينه‏ى شديد داشتند؟ مگر امام با آنان چه كرده بود كه عمل آن حضرت در ضميرشان اثر عميق گذارد و منشا كينه‏ى شديد گرديد؟ به نظر مى‏رسد كه پاسخ اين پرسش این است که دشمنى شديد بعضى با امام سجاد همان عداوت و كينه‏اى است كه هوى‏پرستان و طالبان آزادى بى‏قيد و شرط غرايز و شهوات با پيمبران الهى داشتند، دشمنى افرادى با امام سجاد همانند دشمنى نمرود با ابراهيم، دشمنى فرعون با موسى، دشمنى گروه مستبد ظالم عرب با پيمبر گرامى اسلام، و دشمنى آل اميه و آل عباس با ائمه‏ى معصومين عليهم‏السلام بود.

كسانى با امام سجاد (ع) كينه و دشمنى شديد داشتند كه مى‏خواستند در پرتو حكومت ظالمانه‏ى آل اميه به مال و مقام، جاه و منصب، و فرمانروايى و قدرت برسند و تمايلات غيرمشروع غرايز و شهوات خويشتن را از اين راه ارضا نمايند. اينان به صور مختلف مزاحم امام سجاد بودند و بر ضد آن حضرت تحريكاتى داشتند. حجاج بن يوسف به عبدالملك مروان نوشت: اگر مى‏خواهى حكومتت تثبيت شود و ملكت پابرجا بماند على بن الحسين را به قتل برسان. عبدالملك در جواب نوشت: مرا از كشتن بنى‏هاشم دور نگاهدار و خون آنان را محفوظ بدار كه من ديدم وقتى آل ابى‏سفيان با رغبت و ميل به ريختن خون آنان دست زدند طولى نكشيد كه خداوند حكومتشان را برانداخت و به زمامدارى آنان خاتمه داد.

امام سجاد (ع) از خداوند درخواست مى‏كند: بغض و كينه ‏ى دشمنان مرا به دوستى مبدل نما، زيرا ذات اقدس الهى مقلب ‏القلوب است، اوست كه مى‏تواند دشمني ها را از قلوب ببرد و دوستى و محبت را جايگزين آنها سازد، و اين مطلب در قرآن شريف مكرر خاطرنشان گرديده است. و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمه الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا. همه‏ى شما ريسمان خدا را دستاويز خود نماييد و نعمت او را به ياد بياوريد كه موقعى دشمن يكديگر بوديد و خداوند دلهاى شما را با هم مهربان ساخت، روز محبت را درك كرديد و از نعمت گرانقدر برادرى برخوردار شديد. و الف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما الفت بين قلوبهم و لكن الله الف بينهم. خداوند است كه دلهاى مومنين را به هم مهربان نمود. اگر تو تمام آنچه كه در زمين است انفاق مى‏نمودى نمى‏توانستى پيوند محبت و دوستى در دلها ايجاد نمايى ، اما خداوند با اراده‏ى تواناى خود اين مهم را انجام داد.