دربارۀ «ذبح عظیم» در داستان به قربانگاه رفتن اسماعیل(ع) قرآن‌کریم با این آیه از چگونگی نجات او خبر می‌دهد: «و فدیناه بذبحٍ عظیمٍ ؛ ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم.» (صافات:107) «فِدیٰ، فَدیٰ، فِداء» یعنی نجات‌دادن کسی و رهایی بخشیدن به او از آنچه بدان گرفتار است با دادن جان یا مال (معجم اللغة العربیة المعاصرة، 3/1681) . پرسش این است: منظور از آن ذبح عظیمی که جان اسماعیل(ع) را نجات داد چیست؟ برخی پنداشته‌اند: «در روایت آمده است که آن، امام حسین(ع) است»؛ اما در هیچ روایتی «ذبح عظیم» بر امام حسین(ع) تفسیر (تطبیق) نشده است. سرچشمۀ این خطا، فهم نادرستِ روایتی است که مرحوم شیخ صدوق از امام رضا(ع) نقل می‌کند. در آن روایت آمده است که خدا در آن صحنه، خبر شهادت مظلومانۀ امام حسین(ع) را به ابراهیم(ع) داد. او از این سخن، بی‌تاب شد و دلش به درد آمد و اشک به دیدگان آورد. خداوند بار دیگر به او وحی کرد که ای ابراهیم، جزعِ تو را بر فرزندت ـ اگر او را کشته بودی ـ با جزعت برحسین و قتل او، فدیه و معاوضه می‌کنم، و برای تو رفیع‌ترین درجاتی که ثوابِ صبرِ بر مصائب است، قرار می‌دهم (ر.ک خصال، 1/58). پیداست که در این روایت، سخن از فداشدن امام حسین(ع) برای اسماعیل(ع) نیست و تنها بر جابجایی ثوابِ این دو اندوه، یکی بر مصیبت حسین(ع) و دیگری بر مصیبت اسماعیل(ع) تأکید شده است (ر.ک به توضیح مرحوم علی‌اکبر غفاری، ترجمه عیون، 1/428، پاورقی). غالب مفسّران همسو با روایت (خصال، 1/55) در اینجا گفته‌اند که مراد از «ذبح عظیم»، همان قوچی است که برای قربانی به ابراهیم(ع) داده شد و به گفته مرحوم علاّمه طباطبایی چون این ذِبح، به امر الهی بوده «عظیم» نامیده شده است (تفسیر المیزان، 17/153). چهرۀ دیگر عظمت در این آیه می‌تواند بزرگی شمار قربانی‌هایی باشد که تا قیامت در روز عیدقربان انجام می‌شود. امام رضا(ع) فرمود: تا روز قيامت، هر آنچه مردم براى تقرّب به خدا قربانى كنند، فداء و جايگزين اسماعيل خواهد بود (خصال، 1/55). #تفسیر_قرآن #صافات107 #شرح_حدیث #ذبح_عظیم