جغرافیای تاریخی شهر ری: 2⃣ دروازه‌های ری به نقل ابن حوقل: دروازه باتاق در جنوب غربی شهر که جاده بغداد از آنجا خارج می‌شد. دروازه بلیسان در شمال غربی شهر به طرف قزوین. دروازه کوهک در شمال شرقی به طرف طبرستان. دروازه هشام در قسمت شرق که جاده خراسان از آن خارج می‌شد و دروازه سین در جنوب که از آن به شهر قم می‌رفتند. بازارهای شهر در جلو و بیرون این دروازه‌ها جای داشت.یکی از مهم‌ترین این بازارها، بازار محله ساربانان بود که دکان‌ها و کاروانسراهای پر از کالاهای آن در دو طرف جاده اصلی، تا مسافت زیادی امتداد داشت. به قول ابن حوقل دو رودخانه در شهر جاری بود که یکی را سورینی (سورقنی) و دیگری را جیلانی می‌گفتند.

جغرافیای تاریخی شهر ری: 3⃣ مطالب لسترنج، مستشرق انگلیسی، در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی پیرامون موقعیت ری در قرن چهارم هجری، اندکی متناقض است! از یک سو از قول ابن حوقل ری را آبادترین شهر شرق می‌داند و از سوی دیگر به نقل از همین جغرافیدان و نیز مَقدِسی می‌نویسد که در قرن چهارم اکثر نقاط شهر ویران و تجارت به حومه شهر انتقال یافته است. ولی ظاهراً تا پایان دولت آل بویه در میانه‌ی قرن پنجم هجری، ری از شهرهای آباد دنیای اسلام بوده است و پس از تسلط سلجوقیان نیز یکی از نخستین پایتخت‌های آنان گردید. ویرانی ری را بیشتر باید به دوران تهاجم مغول در قرن هفتم هجری نسبت داد. لسترنج به نقل از حمدالله مستوفی می‌نویسد: غازان خان (فرمانروای مشهور ایلخان در پایان قرن هفتم هجری) برای اینکه ری بیشتر دچار ویرانی نشود، اندک عمارتی در آن افزود و جمعی را ساکن آن نمود؛ اما باز هم ری به آبادانی قبلی نرسید و اهالی آن به شهرهای اطراف از جمله ورامین و تهران که خوش آب و هواتر بود نقل مکان کردند.

🔵 فرازی از دعای روز دوشنبه: 🌹 اللهم اجعل اول یومی هذا صلاحا و اوسطه فلاحا و آخره نجاحا‌. 🌹 خداوندا آغاز این روزم را خیر و صلاح و وسط آن را رستگاری و آخرش را پیروزی قرار ده. 📘 مفاتیح الجنان، ترجمه و تحقیق سید فضل الله میر شفیعی، صفحه ۸۰.

امام محمد باقر علیه السلام در آثار مورخان و محققان: 1⃣ ارشاد شیخ مفید: حضرت امام باقر علیه السلام که نام شریفش محمد است، از میان همه برادران به منصب خلافت الهی پس از پدر بزرگوارش، امام علی بن الحسین علیه السلام، رسید و وصی او و عهده‌دار امر امامت پس از شهادت ایشان گردید و از همه‌شان فضیلت و علم و زهد و بزرگواریش بیشتر و برتر بود و همگان او را به عظمت می‌ستودند. عوام و خواص او را احترام می‌کردند و قدر و منزلتش از دیگران بیشتر بود و از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهما السلام به اندازه او در خصوص علم دین و نشر آثار و سنت نبوی و حقایق قرآن قرآنی و سیرت الهی و فنون اخلاق و آداب، یادگارهای گرانبها و آثار ماندگار باقی نمانده است. 📗 ارشاد، جلد ۲، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، صفحه ۵۰۷.

برادران امام باقر علیه السلام به روایت شیخ مفید: 1⃣ عبدالله بن علی بن الحسین علیه السلام: وی مردی فاضل و فقیه بود و امور مربوط به صدقات رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علی علیه السلام به دست او اداره می‌شد و تولیت آنها بر عهده او بود. او از پدرانش به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله اخبار بسیاری روایت نموده است و مردم نیز احادیثی از وی نقل کرده‌اند و آثاری از او به یادگار گذارده‌اند. از جمله عمارة بن غُزیّه از عبدالله بن علی علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بخیل به تمام معنا کسی است که هرگاه نام مرا در حضورش می‌برند، احترام نکرده و صلوات نفرستد. 📗 ارشاد، جلد ۲، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، صفحه ۵۱۸.

برادران امام باقر علیه السلام به روایت شیخ مفید: 2⃣ عمر بن علی بن الحسین علیه السلام: وی مردی فاضل و بزرگوار بود و تولیت صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمومنین علی علیه السلام را در دست داشت و مردی سخاوتمند و پرهیزکار بود. برادرزاده‌اش حسین بن زید می‌گوید: عموی من عمر بن علی علیه‌السلام، عادتش آن بود که هرگاه خریداری برای صدقات علی علیه السلام پیدا می‌شد، با او شرط می‌کرد در دیوار باغی که خرمای آن را خریداری کرده سوراخ‌هایی بگذارد، تا اگر کسی بخواهد از میوه‌های آن استفاده کند، برایش مانعی نباشد. 📗 ارشاد، جلد ۲، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، صفحه ۵۱۹.

📘ابیاتی از سنایی غزنوی: ☑️ سنایی شاعر پرآوازه نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری است. وی در غزنین متولد شد و در جوانی به مسافرت پرداخت و شهرهای خراسان را گشت. وی در آغاز مدیحه گوی سلاطین و کارگزاران دولت غزنوی بود؛ اما به زودی در کسوت عارفان درآمد و به سرودن اشعار تعلیمی و عرفانی پرداخت. یکی از قصاید بلند او در مقام اهل توحید است که در خطه سرخس سروده است. چند بیت از این قصیده غرا و طولانی را با هم می‌خوانیم: /مکن در جسم و جان منزل که این دون است و آن والا/ /قدم زین هر دو بیرون نِه، نَه اینجا باش و نه آنجا/ / به هرچ از راه دور رفتی چه کفر آن حرف و چه ایمان/ / به هرچ از دوست وامانی چه زشت آن نقش و چه زیبا/ /گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ/ /نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا/ /سخن کز روی دین گویی چه عِبرانی چه سُریانی/ /مکان کز بهر حق جویی چه جابُلقا چه جابُلسا/ /گر امروز آتش شهوت بِکُشتی، بی گمان رَستی/ /و گر نه، تَفّ آن آتش تو را هیزم کند فردا/ /چو علم آموختی از حرص آنگه ترس، کاندر شب/ /چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا/ /گر از زحمت همی ترسی ز نااهلان بِبُر صحبت/ /که از دام زبون گیران به عزلت رَسته شد عنقا/ / به دل نندیشم از نعمت، نه در دنیا نه در عقبی/ /همی خواهم به هر ساعت چه در سرا چه در ضرا/ /که یا رب مر سنایی را سنایی ده تو در حکمت/ /چنان کز وی به رشک افتد روان بوعلی سینا/ /به هرچ از اولیا گویند رزّقنی و وفّقنی/ /به هرچ از انبیا گویند آمنّا و صدّقنا/ 📘 دیوان سنایی، به اهتمام مدرس رضوی، صفحات ۵۱ تا ۵۷.

☑️ موقعیت جغرافیایی سرزمین فلسطین و رژیم اشغالگر قدس: ☑️ مناطق سبز رنگ شرق نقشه، تحت عنوان کرانه باختری، بخش شرقی کشور فلسطین و منطقه سبز رنگ غربی تحت عنوان نوار غزه، بخش غربی سرزمین فلسطین است که رژیم اشغالگر صهیونیستی میان این دو منطقه فاصله انداخته و آنها را از هم جدا کرده است. ☑️ بخش‌های زرد رنگ کلاً تحت اشغال رژیم صهیونیستی اسرائیل است.

🕌 حق پیروز است اسلام ستیزی، جنایت و مسلمان کشی در فرهنگ رژیم صهیونیستی سابقه دیرینه دارد؛ اما نابودی این رژیم جنایتکار و پیروزی حق بر باطل به لطف پروردگار یکتا نزدیک است. /می‌روند از باغ سبز زندگی صیادها/ /می‌کشد خصم زبون را تندر فریادها/ /ناله‌های دلخراش کودکان بی‌گناه/ /می‌درد از هم حجاب چهره ی شدادها/ /قصه‌ها گوید بشر از این همه نامردمی/ /کی رود خونخواری مستکبرین از یادها/ /زود باشد فتح خون بر خنجر اهریمنان/ /دست حق بر یاری حق می‌دهد امدادها/ /سوزد از آتش وجود طاغی قابیلیان/ /می‌رود خاکستر ننگینشان بر بادها/ /در حدیث زندگی باطل همیشه رفتنی‌ست/ /عدل و آزادی بیاید جای این بیدادها/ 📗 مهدی مستقیمی #فلسطین @yadroz

برادران امام باقر علیه السلام به روایت شیخ مفید: 3⃣ زید بن علی بن الحسین علیه السلام: وی پس از برادر بزرگوارش ابوجعفر امام باقر علیه السلام از سایر برادران افضل و مردی پارسا و پرهیزکار و فقیه و سخاوتمند و دلاور بود. زید شمشیر به دست گرفت و به امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد و از کشندگان امام حسین علیه السلام خونخواهی نمود. شیخ مفید علت قیام زید را به شکلی مشروع گزارش می‌کند که خلاصه‌ی آن چنین است که زید رحمت الله علیه در مجلس هشام‌بن عبدالملک، خلیفه اموی، در شام با سخنانی کوبنده، او را تحقیر نمود و هشام دستور اخراج وی را از شام صادر نمود؛ زید به کوفه رفت و در آنجا گروهی از کوفیان با وی بیعت کردند؛ اما قیام او به نتیجه‌ای نرسید و زید در روز دوشنبه دوم صفر سال ۱۲۰ هجری در سن ۴۲ سالگی به شهادت رسید و بدن پاکش مدت ۴ سال بر فراز دار باقی ماند. 📗 ارشاد، جلد ۲، ترجمه‌ی محمد باقر ساعدی خراسانی، صفحات ۵۲۰ تا ۵۲۲. ☑️ لازم به ذکر است که منابع دیگر سال شهادت زید را ۱۲۱ یا ۱۲۲ نوشته‌اند؛ از جمله نگاه کنید به: 📘تاریخ طبری، جلد دهم، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، صفحات ۴۲۴۹ و ۴۲۷۶. @yadroz

برادران امام باقر علیه السلام به روایت شیخ مفید: 4⃣ حسین بن علی علیه السلام: وی مردی فاضل و پرهیزکار بود و احادیث بسیاری از پدر بزرگوارش حضرت سجاد علیه السلام، عمه‌اش فاطمه بنت الحسین علیه السلام و برادر بزرگوارش امام باقر علیه السلام روایت می‌کرد. احمد بن عیسی روایت کرده است که پدرم می‌گفت: حسین بن علی سجاد علیه السلام را در هنگام دعا به کیفیتی یافتم که معتقد بودم اگر در باره‌ی همه مردم دعا کند، دعایش مستجاب است و رد نمی‌شود. 📗 ارشاد، جلد ۲، ترجمه‌ی محمد باقر ساعدی خراسانی، صفحه ۵۲۳. @yadroz

#گزارش‌های_تاریخی #تاریخ_اهلبیت @yadroz

علم و هنر: پروین اعتصامی شاعره خوش ذوق معاصر، که با وجود دوران کوتاه زندگی، به یمن معرفت، اخلاق و قریحه‌ی خود اشعار حکیمانه و تعلیمی زیبایی سروده است، در قصیده‌ای طولانی از ارزش‌های علم و هنر سخن می‌گوید. چند بیتی از این قصیده را با هم می‌خوانیم: /گویند عارفان هنر و علم کیمیاست/ /وان مس که گشت همسر این کیمیا طلاست/ /فرخنده طائری که بدین بال و پر پرد/ /همدوش مرغ دولت و هم عرصه‌ی هماست/ /آن را که دیبه‌ی هنر و علم در بر است/ /فرش سرای او چه غم ار زانکه بوریاست/ /جان شاخه‌ای است میوه آن علم و فضل و رای/ /در شاخه‌ای نگر که چه خوش رنگ میوه‌هاست/ /در آسمان علم، عمل برترین پر است/ /در کشور وجود هنر، بهترین غناست/ /جان را هر آنکه معرفت آموخت مردم است/ /دل را هر آنکه نیک نگه داشت، پادشاست/ 📘 دیوان پروین اعتصامی، چاپ ابوالفتح اعتصامی، ۱۳۵۵، صفحات ۱۵ تا ۱۷.

📗 یک حدیث: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در بهشت خانه‌ای است که به آن خانه‌ی شادی می‌گویند. به آن در نمی‌آید مگر کسی که کودکان را شاد کند. 📘مفاتیح الحیاة، آیت الله جوادی آملی، صفحه ۳۹۲.

امام باقر علیه السلام در آثار مورخان و محققان: 2⃣ تاریخ یعقوبی: ☑️ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن علی ابن ابی‌طالب علیهم السلام که مادرش ام عبدالله دختر حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام است، در سال ۱۱۷ هجری و در سن ۵۸ سالگی وفات کرد. (یعقوبی به شهادت امام اشاره نکرده است) ابوجعفر علیه السلام گفت: من ۴ ساله بودم که جدم حسین بن علی علیهما السلام کشته شد و شهادت وی و آنچه را در آن وقت به ما رسید به یاد دارم ... 📗 تاریخ یعقوبی، جلد ۲، ترجمه‌ی محمد ابراهیم آیتی، صفحه ۲۸۹.

... ابوجعفر [علیه السلام] باقر نامیده می‌شد، چه او دانش را شکافت. جابربن عبدالله انصاری گفت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: بعد از من زنده می‌مانی تا به زودی مردی از فرزندان مرا ببینی که از همه مردم به من شبیه‌تر و نامش مانند نام من است؛ هرگاه او را ببینی بی‌اشتباه بشناسی؛ پس از طرف من سلامش را برسان. چون سن جابر بالا رفت و بیم مرگ داشت، می‌گفت: ای باقر تو کجایی؟ تا او را دید بر وی افتاد و دست و پایش را می‌بوسید و می‌گفت پدر و مادرم فدای شبیه پدرش پیامبر خدا باد، پدرت[ جدت رسول الله صلی الله علیه و آله] تو را سلام می‌رساند. از ابوجعفر [علیه السلام] از این گفتار خدای عزوجل قولوا للناس حُسنا [با مردم نیکو سخن بگویید. سوره بقره قسمتی از آیه ۸۳] پرسیده شد؛ فرمود: بهترین سخنی را که دوست می‌دارید به شما گفته شود، به آنان بگویید. و او را پنج پسر بود: ابو عبدالله جعفر [امام صادق علیه السلام]، عبدالله، ابراهیم و عبیدالله و علی که در کودکی مردند. 📗 تاریخ یعقوبی، جلد ۲، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، صفحات ۲۹۰ و ۲۹۱.

📗یک حدیث: 🌹پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: هر کسی به حفظ اوقات نماز اهتمام ورزد، غم و اندوه‌ها از وی قطع شود. 🌹هم‌چنین فرمود: هر کسی ذکر استغفرالله ربی و اتوب الیه را بسیار بگوید، خدا برای او از هر اندوهی گشایشی و از هر تنگنای راه نجاتی قرار می‌دهد. 📘منبع: عرفان و عبادت، آیت الله محفوظی، صفحه ۶۰۲، به نقل از امالی شیخ مفید و تفسیر نورالثقلین.

📗 یک حدیث: 🔵 امام باقر علیه السلام فرمود: چون با عالِمی نشستی، بر شنیدن بیش از سخن گفتن حریص باش و خوب شنیدن را بیاموز؛ چنانکه نیک گفتن را می‌آموزی. 📘 مفاتیح الحیاة، آیت الله جوادی آملی، صفحه ۳۵۳؛ به نقل از الاختصاص، صفحه ۲۴۵. ☑️ کتاب الاختصاص، از تالیفات شیخ مفید عالم نام آور شیعه، در قرن چهارم و پنجم هجری، است.

امام باقر علیه السلام در آثار و مورخان محققان شیعه: 3⃣ زندگانی تحلیلی پیشوایان ما: استاد عادل ادیب نویسنده کتاب زندگانی تحلیلی پیشوایان ما امام باقر علیه السلام را پرچمدار مرحله دوم عصر امامت می‌داند. در مرحله اول امامان علی علیه السلام، امام حسن و امام حسین علیهما السلام علیهما السلام و امام سجاد علیه السلام شخصاً رویارویی و جبهه‌گیری با انحرافی را که در امت اسلام پدید آمده بود، بر عهده گرفتند. محور فعالیت آن بزرگواران شامل برنامه‌ریزی و رعایت همه احتیاط‌های ممکن برای محدود ساختن و از بین بردن صدمه‌ی انحراف و تلاش برای نگهداری اسلام بود. در مرحله دوم که شامل عصر امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام است، کوشش پیشوایان در راستای مرزبندی و ابراز چارچوب مخصوص و تفصیلی برای توده شیعه که نگهدارنده‌ی خط حقیقی اسلام بودند، معطوف گردید ... 📘 زندگی تحلیلی پیشوایان ما، عادل ادیب، ترجمه دکتر اسدالله مبشری، صفحات ۶۰ و ۱۶۶.

☑️ بخشی از عبارات عادل ادیب در این زمینه چنین است: برتری فعالیت آن بزرگوار (امام باقر علیه السلام) این بود که به توده‌ی شیعه شکل تفصیلی و خاص داد و آن را به حرکت درآورد. البته در چهارچوب تفصیلی مختص به خود ... همه‌ی کوشش امام این بود که به شیعه شکل مخصوص بدهد و خصوصیات آن را مشخص کند و آن را به عنوان گروه مومن و حافظ خط حقیقی اسلام بشناساند ... از ابرش روایت است که وقتی هشام بن عبدالملک ،خلیفه اموی، [در سفر حج] به امام باقر علیه السلام اشاره کرد و گفت: این کیست که مردم عراق پیرامون او گرد آمده‌اند و از او پرسش می‌کنند؟، ابرش گفت: این پیامبر کوفه است و فرزند رسول الله (صلی الله علیه و آله) و شکافنده علوم و مفسر قرآن؛ پس مسئله‌ای را که نمی‌دانست از او پرسید ... در موسم حج از عراق و خراسان و دیگر شهرها هزاران مسلمان از او فتوا می‌خواستند و از هر باب از معارف اسلام از او می‌پرسیدند و این امر دلیل آن بود که وی در دل توده‌های مردم جای داشت ... 📘 زندگانی تحلیلی پیشوایان ما، عادل ادیب، ترجمه‌ی اسدالله مبشری، صفحات ۱۶۹ تا ۱۷۲.

☑️ لازم به توضیح است که ابرش کلبی از خواص هشام بن عبدالملک بود. در گزارش این روایت تاریخی نویسنده کتاب حیات فکری - سیاسی امامان شیعه چنین آورده است: هشام از ابرش پرسید: این کیست که مردم عراق او را در میان گرفته، مشکلات علمی خود را از او می‌پرسند؟ ابرش پاسخ داد: این پیامبر کوفه است؛ خود را پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و شکافنده‌ی علم و مفسر قرآن می‌داند. 📗 حیات فکری سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان، صفحه ۳۳۹؛ به نقل از بحارالانوار جلد ۴۶ صفحه ۳۵۵ و دو منبع دیگر.

📖 از فرمایشات گهربار امام حسن عسکری علیه السلام: ☑️ ما مِن بلیّه الّا وَ ِلله فیها نِعمة تُحیطُ بها‌. هیچ بلایی نیست مگر آنکه اطراف آن با نعمت الهی احاطه شده است‌. 💧با عنایت به این بیان شریف، مومن باید هنگام بروز بلایا و گرفتاری‌ها صبور و شاکر باشد؛ انشاءالله. 📘 تحف العقول، شیخ ابومحمد حسن بن علی حرانی، ترجمه صادق حسن‌زاده، انتشارات آل علی، چاپ ۱۳۹۱، صفحه ۸۹۵. ☑️ لازم به ذکر است که ابومحمد حسن بن علی ابن حسین بن شُعبه حرّانی، از علمای برجسته شیعه در قرن چهارم هجری می‌باشد و کتاب وی "تحف العقول" نیز از مهمترین و مشهورترین کتاب‌های حدیثی شیعه به شمار می‌آید. 🍀 سالروز تولد امام حسن عسکری بر شیعیان مبارک باد.

شهر قم و مهمان گرانقدر آن: ☑️ در فضیلت شهر قم اخباری از معصومین علیهم السلام رسیده است که یکی از آنها روایت مشهور امام صادق علیه السلام می‌باشد: خدا را حرمیست و آن مکه است و حرم رسول الله صلی الله علیه و آله مدینه و حرم امیرالمومنین علیه السلام کوفه و حرم من و اولاد من، پس از من، قم است. قم کوفه کوچک است؛ بهشت هشت در دارد، سه درِ آن از طرف قم باز می‌شود؛ زنی از اولاد من به نام فاطمه، دختر موسی[امام کاظم علیه السلام]، در قم وفات می‌کند که با شفاعت وی شیعیان داخل بهشت می‌شوند. ☑️ بنا به گزارش‌های تاریخی این بانوی بزرگوار، یعنی حضرت فاطمه معصومه، سلام الله علیها، در سال ۲۰۱ هجری برای دیدار با برادر خود، امام رضا علیه السلام که در مرو بود، از مدینه رهسپار شرق گردید و چون به ساوه رسید، بیمار شد و سراغ شهر قم را گرفت؛ گفتند: تا قم ۱۰ فرسخ[حدود ۶۰ کیلومتر] است. خادم خود را امر فرمود تا او را به قم ببرد و خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج اشعری مهمان گردید و پس از ۱۷ روز وفات یافت و در محلی که باغ بابلان بود، مدفون شد و مدفنش به زودی زیارتگاه شیعیان گردید. 📗 برای مطالعه مفصل نگاه کنید به: تاریخ قم، محمد حسین ناصرالشریعه، تصحیح علی دوانی، صفحات ۱۰۶ و ۱۶۵ و ۱۶۶. @yadroz

📖 از سفارش‌های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به امیرالمومنین علی علیه السلام: ☑️ ای علی! همانا هیچ فقری سخت‌تر از جهل و هیچ مالی سودمندتر از عقل و هیچ تنهایی وحشت انگیزتر از خود بزرگ بینی و هیچ پشتیبانی نیکوتر از مشورت نیست و هیچ عقلی چون تدبیر و چاره‌اندیشی و هیچ حسَبی[گوهری=شرفی] چون خوش اخلاقی و هیچ عبادتی مانند تفکر نمی‌باشد. 📘 تحف العقول، ابومحمد حرانی، ترجمه صادق حسن‌زاده، صفحه ۱۳.

📖 همراه با قرآن: ✅ در ذیل آیه اول سوره فجر، یعنی والفجر، در تفسیر نمونه، جلد ۲۶، نکات زیر به عنوان تفسیر آمده است: ✅ فجر در اصل به معنای شکافتن وسیع است و از آنجا که نور صبح، تاریکی شب را می‌شکافد، از آن تعبیر به فجر شده است. ✅ بعضی از مفسرین فجر را در این آیه به معنی مطلق آن یعنی سپیده صبح تفسیر کرده‌اند که مسلماً یکی از نشانه‌های عظمت خداوند است؛ ✅ ولی بعضی آن را به معنای فجر آغاز محرم که آغاز سال جدید است، تفسیر کرده‌اند؛ ✅ و بعضی به فجر روز عید قربان که مراسم مهم حج در آن انجام می‌گیرد و متصل به شب‌های دهگانه است؛ ✅ و بالاخره بعضی به صبحگاهان ماه مبارک رمضان یا فجر صبح جمعه تفسیر نمودند. ✅ بعضی معنی آیه را از این هم گسترده‌تر دانسته‌اند و منظور از فجر را هر روشنایی که در دل تاریکی می‌درخشد، دانسته‌اند ...