جلسه دوم کارگاه ربا در فقه (قسمت دوم)

✅ نکاح معاطاتی و ازدواج سفید در ابتدا چند مفهوم را مرور می‌کنیم و در انتها بحث می‌کنیم که آیا نکاح معاطاتی صورت شرعی ازدواج سفید است یا خیر؟ نکاح (ازدواج) نکاح نوعی عقد است که به واسطه آن زن و مرد به یکدیگر حلال شده و حقوق و تکالیفی نسبت به یکدیگر خواهند یافت" مانند مهریه، حسن معاشرت و نفقه در عقد دائم (و اگر شرط شود در عقد موقت) همچنین برای محقق شدن این عقد، شرایطی را معین کرده‌اند؛ مانند اینکه برخی مراجع اجازه پدر را برای ازدواج دختر باکره لازم دانستند. صیغه عقد و معاطات یکی از شروطی که برای ایجاد هر عقدی لازم است، وجود « مُبرِز» است تا برای هر دو طرف عقد روشن شود که معامله مخصوصی را انجام داده‌اند؛ این مبرز می‌تواند الفاظی باشد که برای ایجاد آن معامله وضع شده است و به آن صیغه عقد گفته می‌شود مثل «بعتُ» و «اشتریتُ» در خرید و فروش. اما آیا مبرز حتما باید گفتنِ الفاظ مخصوصی باشد یا یک فعل هم می‌تواند مبرز باشد؟ و همچنین آیا الفاظی غیر از الفاظ مخصوص آن عقد هم می‌تواند مبرز باشد؟ به عبارت دیگر آیا مبرز حتما باید با صیغه مخصوص عقد باشد یا می‌تواند معاطاتی (با فعل یا لفظی غیر از لفظ مخصوص) نیز باشد؟ مثلا اگر فروشنده پول را بگیرد و کالا را در اختیار طرف مقابل قرار دهد یا اگر دو نفر باهم قراردادی را بنویسند و امضا کنند، آیا کار ایشان نیز مبرزی برای تحقق معامله محسوب می‌شود؟ مراجع تقلید در بسیاری از عقود اقتصادی نظیر خرید و فروش، اجاره، صلح، هدیه، وکالت و ... پذیرفته‌اند که مبرز لازم نیست حتما به صورت خواندن صیغه مخصوص معامله باشد؛ بلکه هر کاری که نشان دهد دو طرف، چنین معامله‌ای را قصد کرده‌اند و به آن راضی هستند می‌تواند مبرزی برای تحقق معامله باشد که به آن «معاطات» گفته می‌شود. ضمناً علاوه بر اینکه دو طرف هر عقدی، می‌توانند خودشان صیغه عقد را بخوانند، همچنین می‌توانند شخص دیگری را نیز از طرف خود وکیل کنند تا او صیغه عقد را بخواند. همانطور که برای امضا کردن یک قرارداد هم می‌توانند شخصی را وکیل کنند تا او از طرف ایشان قرارداد را امضا کند. برای تحقق نکاح نیز - مانند هر عقد دیگر – لازم است مبرزی وجود داشته باشد و بین مردم مرسوم این است که آقا و خانم برای خود وکیلی میگیرند تا او الفاظ (صیغه عقد) را بخواند. نکاح معاطاتی مسئله‌ای بین فقها مطرح شده‌است که آیا عقد نکاح نیز می‌تواند مثل وکالت یا خرید و فروش، با جریان معاطات انجام شود یا مبرز آن حتما باید با گفتن الفاظ مخصوص آن (صیغه‌ای که برای ازدواج وارد شده) باشد؟ اکثر مراجع معاطات را برای تحقق نکاح کافی نمی‌دانند، بلکه برخی علما عربی خواندن آن را هم لازم می‌دانند. (در اینکه آیا غیر عربی هم می‌شود صیغه را خواند یا خیر، بین فقها اختلاف است.) امام خمینی نیز بنا بر آنچه در تحریر الوسیله آمده‌است، معاطات را کافی ندانسته‌اند. آیا ازدواج سفید به معنای نکاح معاطاتی است؟ آنچه در ایران ازدواج سفید خوانده می‌شود عبارت است از نوعی رفاقت بین زن و مرد بدون چارچوبی که شارع مشخص کرده‌است. در ازدواج سفید دو طرف در مقام ایجاد پیوند زوجیت (نکاح) نیستند و اصلا بنا ندارند چنین پیوندی ایجاد شود. در این شکل از روابط تعهدات مالی مرد نسبت به زن و احکام طلاق جایی ندارد، بلکه بنای ایشان بر رفاقت است. بنابراین ارتباط آنها تحت قاعده «متخذات اخدان» قرار می‌گیرد که در قرآن تحریم شده است و اگر با روابط جنسی و زناشویی نیز همراه باشد، از مصادیق زنا و از گناهان کبیره است که در همه دنیا مذموم شناخته می‌شود و یک گناه بین‌المللی است. پس روشن شد در ازدواج سفید بر خلاف نکاح (معاطاتی یا غیر معاطاتی) دو طرف قصد ایجاد پیوند زوجیت (نکاح) - که چارچوب حقوقی و اخلاقی بسیار محکمی دارد – ندارند و با نکاح کاملا متفاوت است. متاسفانه بعضی با فهم غلط از موضوعات، چنین روابطی را شرعی جلوه می‌دهند. گویی در ازدواج تنها دو جمله گفته می‌شود و تعهد شرعی دیگری در بین نیست و حالا با نکاح معاطاتی خواندن آن جمله هم لازم نیست و زن و مرد می‌توانند بدون هیچ آداب و تعهدی در کنار یکدیگر باشند! ــــ تحریرالوسیلة امام خمینی، کتاب النکاح، فصل في عقد النكاح و أحكامه‌ منهاج الصالحین آیت الله سیستانی، الجزء الثالث، کتاب النکاح، م 30 رساله توضیح المسائل آیت الله شبیری زنجانی، م 2372 رساله توضیح المسائل آیت‌الله وحید خراسانی، م 2434 پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، حکم نکاح معاطاتی

✅ چند مسئلۀ شرعی در باب خمس (12) 📝 اگر اموالی که سالگشت شده با اموالی که سالگشت نشده، مخلوط شود، باید خمس مقداری را که یقین دارد سالگشت شده، بپردازد و باقی‌ماندۀ اموال را تا وقتی یقین نکرده که سال خمسی فرا رسیده، می‌تواند صرف در مئونه کند.

جلسه سوم کارگاه ربا در فقه (قسمت اول)

جلسه سوم کارگاه ربا در فقه (قسمت دوم)

✅ چند مسئلۀ شرعی در باب خمس (13) 📝 اگر شخص شک کند که بر مال او سال خمسی گذشته یا نه (سالگشت شده‌است یا خیر)، پرداخت خمس آن واجب نیست. 📝 کسی که سال خمسی‌اش را فراموش کرده، تا وقتی علم به حلول سال جدید ندارد، مجاز است درآمدش را صرف در مئونه کند.

✅ چند مسئلۀ شرعی در باب خمس (14) آنچه مکلف برای مئونۀ زندگی (آنچه برای گذراندن زندگی یک فرد و افراد تحت سرپرستی او لازم است) خرج می‌کند، با رعایت دو قید، مشمول خمس واقع نمی‌شود. تفصیل این مطلب در کتاب خمس آمده‌است و در اینجا تکرار نمی‌کنیم. اما نکتۀ مهم که در کتاب ذکر نشده، این است: ⚠ اگر مکلف شک داشته باشد، مقداری که هزینه کرده در شأن او بوده یا خیر، باید خمس هزینه را پرداخت کند.

جلسه چهارم کارگاه ربا در فقه (قسمت اول)

جلسه چهارم کارگاه ربا در فقه (قسمت دوم)

✅ احکام مالی که گم نشده ولی صاحب آن معلوم نیست 📝 اگر مالی که در دست انسان است، مجهول‌المالک باشد ـ یعنی صاحب آن معلوم نباشدـ و البته "گمشده" هم بر آن مال صدق نکند، در صورتی که مکلف اطمینان داشته باشد که مالک آن راضی به تصرف او در آن است، جایز است به هر طوری که می‌داند او راضی است در آن تصرف کند، وگرنه لازم است از صاحب آن تا زمانی که احتمال یافتنش را می‌دهد، جستجو نماید، و پس از ناامیدی از پیدا شدن صاحبش باید آن مال یا قیمت آن مال را از طرف مالک به فقیر صدقه بدهد، و بنا بر احتیاط صدقه با اجازۀ حاکم شرع باشد (آیت‌الله خامنه‌ای احتیاط مستحب می‌دانند)، و اگر بعداً صاحبش پیدا شود، چنانچه راضی به صدقه دادن نشود، باید آن مال (اگر موجود باشد) یا عوض آن را به او بدهد. (آیت‌الله سیستانی در این فرض، یعنی اعطای عوض در صورت راضی نشدن مالک به صدقه، احتیاط واجب دارند نه فتوا) 📝 مال مجهول المالکی که گمشده نیست، در صورتی که انسان اطمینان نداشته باشد که مالک آن راضی به تصرف در آن است، جایز نیست اصطلاحاً آن را «تحت ید» خود قرار دهد؛ یعنی آن مال را تحت تسلط و استیلای خود قرار دهد. مثلا اگر کسی کیفی را در دستش بگیرد، ید او بر آن «وضع» شده‌است یا به عبارت دیگر کیف «تحت ید» اوست. همچنین است اگر پشت فرمان ماشینی بنشیند و رانندگی کند. زیرا همۀ موارد از مصادیق استیلای بر آن مال هستند. پس اگر آن مال را بردارد (تحت ید خود قرار دهد) غاصب و ضامن است، مگر آن که در معرض تلف باشد،‌‌ ‌پس به قصد حفظ آن، تصرف در آن جایز است. و در این صورت، مال در دست او امانت شرعی است‌‌ ‌و فقط با تعدّی (زیاده‌روی) یا تفریط (کوتاهی) ضامن است.

✅ نکته‌ای مهم در مورد مال گمشده (لُقَطه) 📝 برای عمل به احکام لقطه باید مال از مالک گم شده باشد؛ پس آنچه که از دست غاصب و دزد‌‌ ‌گرفته می‌شود یا وسایلی را که شخص در مکانی جا می‌گذارد، لقطه نیست؛ چون از مالک گم نشده‌است، بنابراین در‌‌ ‌اجرای احکام لقطه، گم شدن مال باید احراز شود؛ یعنی اطمینان پیدا شود که مال گم شده‌است. پس کفشی که در مسجد و‌‌ ‌مانند آن با کفش شخص عوض شده، مشکل است که احکام لقطه را بر آن جاری نمود. و‌‌ ‌همچنین است لباسی که با لباس او در حمام و مانند آن عوض شده است؛ زیرا احتمال‌‌ ‌دارد که مالک آن در تعویض آن تعمد داشته‌است و با این احتمال، مال، مجهول المالک می‌شود‌‌ ‌نه لقطه.‌

✅ حکم مال گمشدۀ بی‌نشان (لُقَطۀ بی‌نشان) 📝 مال گمشده اگر حیوان نباشد، اصطلاحاً به آن لقطه می‌گویند و اگر انسان آن را پیدا کند و نشانه‌ای نداشته باشد که به واسطۀ آن صاحبش معلوم شود، دو حالت دارد: 1- اگر قیمت آن کمتر از یک درهم شرعی (۱۲٫۶ نخود نقره سکه‌دار که تقریباً معادل دو و نیم گرم نقره است) باشد، می‌تواند آن را برای خود بردارد (تملک کند) و لازم هم نیست که اعلام کند. 2- اگر قیمت آن یک درهم شرعی و بیشتر از آن باشد، به فتوای آیت‌الله سیستانی می‌تواند آن را برای خود بردارد، ولی طبق نظر امام‌خمینی نمی‌تواند برای خودش بردارد و بنا بر احتیاط واجب باید آن مال یا قیمت آن مال را صدقه دهد و البته هر وقت صاحبش پیدا شد، چنانچه به صدقه دادن راضی نشود، آن مال یا عوض آن را به او بدهد. 📌 پولی هم که علامت ندارد، در همین حکم است ولی اگر مقدار و خصوصیت زمان و مکان، علامتی برای پول باشد، این پول حکم مال نشان‌دار را دارد. ضمناً آیت‌الله سیستانی می‌فرمایند احتیاط مستحب آن است که لقطۀ بی‌نشان را از طرف صاحبش به فقرا صدقه بدهند. احکام مال گمشدۀ نشان‌دار بعداً ذکر خواهد شد ان‌شاءالله.