عالم برزخ در چند قدمى ما محمد محمدى اشتهاردى - ۵ - فصل سوم: بخشى از ويژگى‏هاى عالم برزخ‏ گفتيم، عالم قبر همان عالم برزخ است، و آن حد فاصل بين مرگ و قيامت مى‏باشد و انسان‏ها به صورتهاى گوناگون در اين جهان به پاداش يا عذاب مى‏رسند، در اينجا براى مشخص نمودن اين جهان، لازم است به پاره‏اى از جزئيات و ويژگى‏هاى آن بپردازيم: يك: چگونگى برزخ براى افراد مختلف از نظر ايمان و كفر مطابق روايات متعدد، سوال قبر كه يكى از ويژگيهاى عالم برزخ است، مربوط به كسانى است كه ايمان خالص و يا كيفر خالص دارند، ولى ساير مردم، سؤال قبر ندارند. البته اين مطلب به آن معنى نيست كه دسته سوم، برزخ ندارند. بلكه تنها در مورد سوال قبر، متعرض آنها نمى‏شوند، ولى از روايات، فهميده مى‏شود، كه فشار قبر به عموم مردم (جز اندكى از اولياء خدا) مى‏رسد. امام صادق (عليه السلام) فرمود: لا يسئل فى القبر الا من محض الايمان محضا، او محض الكفر محضا و الاخرون يلهون عنهم. در قبر سؤال نمى‏شود مگر از كسانى كه ايمان خالص، يا كفر خالص دارند و از افراد ديگر صرف نظر مى‏شود)(67) و در حديث ديگرى مى‏خوانيم:، ابوبكر حضرمى مى‏گويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: من المسولون فى قبورهم: چه كسانى در قبر، از آنها سؤال مى‏شود؟. امام باقر (عليه السلام) در پاسخ فرمود: از كسانى كه ايمان خالص دارند، يا كفر خالص دارند.(68) بعضى معتقدند كه اين روايات، با روايات بسيارى كه در مورد سؤال قبر از عموم مردم نقل شده، تعارض دارند، از اين رو بعضى از علما گفتند: منظور، سؤال خاص است كه مخصوص مومن خالص و كافر خالص مى‏باشد، و يا اينكه مثلا در مورد اصل نماز، روزه، حج ولايت از عموم مردم سؤال مى‏شود، زيرا مستضعفين فرهنگى و ناآگاهان در مورد جزئيات، معذورند.(69) به هرحال اين موضوع جاى گفتگو است كه از حوصله اين كتاب خارج است. و در روايات تلقين و غيره، به طور مطلق آمده است كه: و مساله منكر و نكير فى القبر حق . دو: سؤال دو فرشته نكير و منكر در قبر وقتى انسان از دنيا رفت، مطابق روايت بسيار، دو فرشته به نامهاى ناكر و منكر، و يا نكير و منكر به سراغ او مى‏آيند و با طرح سوالاتى، به باز جويى مى‏پردازند،. در حقيقت نخستين دادگاه او، بعد از مرگ شروع مى‏شود. عجيب اينكه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: ان القبر اول منازل الاخره، فان نجاه منه، فما بعد ايسر منه و ان لم ينج منه فما بعده ليس اقل منه. قبر، نخستين منزل، از منزلهاى آخرت است، اگر انسان در اين منزل، نجات يافت، راه نجات، در منزلهاى بعدى، آسانتر است، و اگر از اين منزل نجات نيافت، راه نجات در منزلهاى بعدى، كمتر و سهل‏تر از آن نيست (70) طبق بعضى از روايات، اين دو فرشته وارد قبر مى‏شوند، يكى در جانب راست مرده قرار مى‏گيرد و ديگرى در جانب چپ او.(71) و از امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه فرمود: وقتى كه جنازه انسان را دفن مى‏كنند، دو فرشته به نام نكير و منكر، نزد او مى‏آيند، كه صدايشان مانند رعد غرنده، و چشمهايشان مانند برق خيره كننده است، كه زمين را با نيش‏هاى خود مى‏شكافند، و پاهاى خود را با موهاى خود به شدت بر زمين مى‏كوبند و به سوى مرده مى‏آيند.(72) البته چگونگى برخورد آنها با ميت، بر اساس ميزان ايمان و انحراف او است، و چهره آنها در برخورد با مومن خالص، با چهره آنها در برخورد با كافر خالص، تفاوت دارد، چنانكه ابو بصير از امام صادق (عليه السلام) پرسيد: آيا اين دو فرشته بر مومن و كافر، به يك صورت، وارد مى‏شوند؟ امام صادق (عليه السلام) فرمود: نه(73) و نيز بايد توجه داشت كه پاسخ ميت به سوالات نكير و منكر بر اساس همان روحيه و باطنى است كه او در دنيا داشته است. امورى كه از انسان بعد از مرگ مى‏پرسند. روايات در حد تواتر است كه انسان بعد از مرگ، هنگامى كه در قبر قرار مى‏گيرد، دو فرشته نكير و منكر نزد او آمده و از او سوالاتى مى‏كنند، كه قبلا چند نمونه ذكر شده است، اما امورى كه از او مى‏پرسند چيست؟، با بررسى روايات چنين به دست آمده كه آنها امور ذيل را مى‏پرسند: 1-خدايت كيست؟ 2- پيامبرت كيست، و رهبر و امامت كدام است؟ 3- دينت چيست؟ 4- عمرت را در چه راهى به پايان رساندى؟ 5- اموالت را از چه راهى به دست آوردى و در چه راهى به مصرف رساندى؟(74) 7- قبله‏ات كدام است؟ 8- كتاب آسمانى تو چه نام دارد؟(75) 9- و 10- نماز و زكات؟ 11 و 12 -روزه و حج‏(76) در اين مورد به چند روايت توجه كنيد: الف: ابن ابى حمزه كه واقفى مذهب بود و بعد از امام كاظم (عليه السلام)، امامت امامان ديگر را نپذيرفته بود، از دنيا رفت، وقتى كه او را به خاك سپردند، امام رضا (عليه السلام) فرمود: او در قبر نشانده شد و از او چنين سؤال گرديد: امامان تو كيستند؟

او نام تمام امامان (عليه السلام) را به زبان آورد، وقتى كه نوبت به امامت من رسيد، توقف كرد، ضربتى در عالم قبر بر سر او زدند كه قبرش پر از آتش شعله ور گرديد.(77) ب: رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) از كنار قبرى كه روز قبل، جنازه‏اى در آن دفن كرده بودند عبور مى‏كرد، ديد بستگانش در كنار قبر گريه مى‏كنند، به آنها فرمود. دو ركعت نماز خفيف كه شما آن را كوچك مى‏شمريد، براى صاحب اين قبر، با ارزشتر از همه دنياى شما است(78) ج: امام باقر (عليه السلام) فرمود: مردى نزد سلمان آمد و گفت: براى من حديث بگو. سلمان خاموش شد و چيزى نگفت (زيرا آن مرد امين نبود بلكه جزء منافقان بود) بار ديگر آن مرد، تقاضاى خود را تكرار كرد، باز سلمان سكوت كرد و چيزى به او نگفت. آن مرد، آيه 59 بقره را خوانيد:(كه مضمونش اين است: آنان كه چيزى از كتاب و بينات نازل شده را، كتمان مى‏كنند، مشمول لعنت خدا هستند). سلمان به او گفت: بيا، او بازگشت، سلمان گفت: ما اگر كسى را امين يافتيم، از بيان حديث براى او دريغ نمى‏كنيم، ولى خود را براى پاسخ به سوالات دو فرشته نكير و منكر آماده ساز، آنها درباره (پيوند تو با) رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) سؤال. مى‏كنند، اگر شك كردى و يا منحرف شدى، پتكى كه همراه دارند بر سرت مى‏زنند كه بر اثر آن خاكستر مى‏شوى، او گفت سپس چه مى‏كنند؟ سلمان گفت، تو را باز مى‏گردانند، و بار ديگر عذاب مى‏كنند، او گفت: دو فرشته نكير و منكر كيستند؟ سلمان گفت آنها نگهدارنده قبر هستند، او گفت، آيا آن دو فرشته در قبر، انسان را عذاب مى‏كنند؟ سلمان گفت: آرى.(79) سه: فشار قبر يكى از ويژگى‏هاى عالم برزخ، فشار قبر است، حقيقت فشار قبر براى ما به خوبى روشن نيست، دورنماى آن عبارت از آن است كه وقتى جنازه انسان را در ميان قبر مى‏گذارند، او خود را در تنگناى تاريك و وحشت آور قبر مى‏نگرد، و در فشار و زحمت بسيار سختى قرار مى‏گيرد، حال آيا روح او در فشار قرار مى‏گيرد؟ مانند شخصى كه حكم اعدامش صادر شده است، و شب آخر عمر، خود را در فشار سخت روحى مى‏بيند و يا اين كه قالب مثالى، يعنى روح و جسم لطيف او (شبيه عالم خواب) در فشار قرار مى‏گيرد؟ و يا اين كه روح با همين جسد دنيوى رابطه برقرار كرده و خود را در فشار مى‏نگرد؟ هر سه قول گفته است.(80) از بعضى از روايات، قول سوم استفاده مى‏شود: علامه مجلسى (رحمة الله عليه) مى‏فرمايد:وانما السوال و الضغطه فى الاجساد الاصليه و قدير تفعان عن بعض المومنين همانا، سؤال قبر و فشار قبر در جسدهاى اصلى صورت مى‏گيرد، و اين دو براى بعضى از مومنين برداشته مى‏شود(81) به هر حال، اصل فشار قبر مسلم است كه البته نسبت به افراد از نظر مدت و چگونگى و شدت و ضعف، تفاوت دارد. و طبق بعضى از روايات، امام صادق (عليه السلام) فرمود: كسى كه از مومنان، بعد از ظهر پنجشنبه تا قبل از ظهر روز جمعه از دنيا برود، خداوند او را از فشار قبر، پناه مى‏دهد(82) نقل مى‏كنند مرحوم آيت آللّه العظمى سيد محمد تقى خوانسارى (رحمة الله عليه) همواره آرزو داشت كه در اين وقت (بين ظهر پنجشنبه تا جمعه) از دنيا برود، وقتى كه ظهر فرا مى‏رسد، و هنوز زنده بود، با حسرتى عميق مى‏گفت: اين جمعه هم آمد من از دنيا نرفتم در اينجا اين سؤال مى‏شود كه آيا آنان كه چندين روز به دار آويخته شده‏اند و در ميان قبر نرفته‏اند و گاهى در همان بالاى دار مى‏مانند تا نابود مى‏گردند، و يا كسى كه سوخته و خاكستر مى‏شود و قبر ندارد، و يا كسى كه در ميان دريا از بين مى‏رود، اين گونه افراد نيز فشار قبر دارند؟ پاسخ اينكه: اتفاقا همين سؤال را در مورد انسان به دار آويخته، از امام صادق (عليه السلام) پرسيدند، آن حضرت در پاسخ فرمود آرى، پروردگار زمين همان پروردگار هوا است، خداوند به هوا وحى مى‏كند، هوا او را سخت‏تر از فشار قبر، فشار مى‏دهد(83) مطابق بعضى از روايات، شهيدان در عالم قبر، مورد باز خواست و رنج و زحمت قرار نمى‏گيرند، و راز اين مطلب را شخصى از امام صادق (عليه السلام) پرسيد، آن حضرت در پاسخ فرمود: كفى بالبارقه فوق راسه فتنه: همان جاى شمشيرى كه بر سر او هست (كه بر اثر زخم آن، به شهادت رسيده) براى زحمت او كافى است(84) اين روايت بيانگر اوج مقام شهيد است كه حتى در عالم قبر، مورد باز خواست و زحمت، قرار نمى‏گيرد. وطبق بعضى از روايات، گنهكار ناپاك، آنچنان سخت در فشار قبر قرار مى‏گيرد كه از شدت فشار، مغز سرش از ناخنهاى پاهايش خارج مى‏گردد. (85) و از امام على (ع) نقل شده كه در فرازى از گفتارش فرمود: وقتى كه ميت در پاسخ سوالات دو فرشته نكير و منكر، فروماند، آنها آنچنان با گرزى كه به همراه دارند بر فرق سر او مى‏زنند كه همه حيوانات جز انسان و جن، مى‏فهمند و به وحشت مى‏افتند سپس به او مى‏گويند: به بدترين حال بخواب، او به گونه‏اى در تنگناى فشار قبر قرار مى‏گيرد كه نيزه در درون نوك آهنى خود قرار مى‏گيرد، حتى

مغزش از گوشت و ناخنهايش خارج مى‏شود و مارها و عقرب‏ها و حشرات زمين تا روز قيامت او را مى‏گزند و او آنچنان در زحمت فشار قبر است كه آرزوى بر پائى قيامت دارد، تا از آن فشار رهايى يابد(86) در گفتگوى ابوبصير با امام صادق (عليه السلام) آمده : امام صادق (عليه السلام) مهربانى و نعمتهاى الهى را در مورد مومن حقيقى، در عالم برزخ برشمرد، ابو بصير عرض كرد: پس فشار قبر در كجاست؟ امام صادق (عليه السلام) در پاسخ فرمود: هيهات ما على المومنين فيها شيى... دور باد، نه هرگز، چيرى از فشار قبر، بر مومنان نيست، و آن زمينى كه مومن در آن دفن مى‏شود به زمين ديگر، افتخار مى‏كند و مى‏گويد، در پشت من مومن جاى كرده، ولى در پشت تو مومن جا نگرفته است و آن زمين به آن مومن مى‏گويد: سوگند به خدا آن هنگام كه روى من گام برمى‏داشتى، تو را دوست داشتم، اكنون اگر روى به آن طرف كنى، به زودى ميدانى كه با تو چه رفتار نمايم، آنگاه به اندازه چشم اندازش، قبر را براى او وسيع مى‏كند.(87) ولى مطابق بعضى از روايات، فشار قبر شامل هر مومنى خواهد شد.(88) نيز ابوبصير مى‏گويد، به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: ايفلت من ضغطة القبر احد: آيا هيچكس از عذاب قبر، نجات مى‏يابد؟ فرمود: نعوذ باللّه منها، ما اقل من يفلت من ظغطه القبر: پناه مى‏برم به خدا از عذاب قبر، چقدر اندكند كسانى كه از عذاب قبر ايمن باشند(89) آنگاه فرمود: هنگامى كه رقيه دختر رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) از دنيا رفت، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در قبر او ايستاد، سرش را به سوى آسمان بلند كرد، چشمهايش پر از اشك شد، و به حاضران فرمود: من اين حالت دفن و آنچه را بر رقيه (سلام الله عليه) وارد مى‏شود، به نظر آوردم: آنگاه گفت خدايا! به خاطر من فشار قبر را از روى رقيه (سلام الله عليه) بردار و او را ببخش، خداوند او را بخشيد.(90) نيز فرمود: من به ضعف رقيه(س) آگاه شدم، از درگاه خداوند خواستم كه در مورد فشار قبر، او را در پناه خود گيرد(91) داستان سعد بن معاذ و فشار قبر او سعد ابن معاذ از اصحاب بزرگ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) از اهل مدينه بود، در جنگهاى اسلامى مانند جنگ بدر، احد، خندق و... شركت داشت، و در جنگ بدر پرچمدار طايفه اوس بود، اين مسلمان متعهد و تلاشگر، در جريان جنگ خندق، بر اثر تيرى كه از ناحيه دشمن به رگ اكحل او همان رگى كه هنگام رگ زدن، آن را نيشتر مى‏زنند رسيد از آن پس، بر اثر خونريزى روز به روز حال او رو به ضعف نهاد و بسترى گرديد. او شهيد زنده و جانبازى مومن بود، كه در مسير شهادت قرار گرفته بود پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) مكرر به عيادتش مى‏آمد و از او تجليل و احترام كرد، در لحظات آخر عمر او، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در كنار بسترش مى‏آمد و از او پرستارى مى‏نمود، و اين دعا را در حق او مى‏كرد: خدايا! سعد در راه تو جهاد كرد و پيامبرش را تصديق نمود، روح او را به خوبى بپذير (92) صبح آن روزى كه سعد از دنيا رفت، جبرئيل بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شد و عرض كرد: اى رسول خدا! چه كسى از امتهاى شما از دنيا رفته است، كه فرشتگان آسمان، روح او را به يكديگر مژده مى‏دهند؟ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به مسجد آمد، و از وفات سعد اطلاع يافت آن حضرت پس از نماز صبح همراه مردم به سوى خانه سعد حركت كردند، وقتى كه وارد خانه او شدند، ديدند بستگان او مشغول غسل دادن جنازه سعد هستند، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در كنارى نشست، ناگاه ديدند آن حضرت زانوهاى خود را جمع كرد، علتش را پرسيدند، فرمود: فرشته‏اى فرود آمد، جا براى او نبود، به او جا دادم هنگامى كه او را برداشتند، رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) شخصا جلوى تابوت را گرفته بود... و فرمود: سوگند به كسى كه جانم در دست او است، هفتاد هزار فرشته: جنازه سعد را تشييع مى‏كردند طبق بعضى از روايات آمدن هفتاد هزار فرشته براى تشييع او از اين رو بود كه سعد به خواندن سوره توحيد، مداومت مى‏نمود(93) مقام سعد در درجه‏اى بود كه پيامبر(ص) به او فرمود: مژده باد به تو، خداوند پايان عمرت را با شهادت، ختم كند، و عرش خدا از مرگ تو، به لرزه در آيد، و به شفاعت تو، مسلمانان در قيامت به عدد موهاى حيوانات قبيله بنى كلب، وارد بهشت مى‏شوند.(94) رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) شخصا جنازه سعد را حنوط كرد و آن را تا قبرستان بقيع با سر و پاى برهنه و بدون عبا حمل نمود، و شخصا داخل قبر شد و جنازه سعد را به كمك حاضران در ميان قبر نهاد و روى قبر را با سنگ و خشت و خاك پوشانيد. وقتى كار دفن به پايان رسيد مادر سعد كنار قبر آمد و گفت: هنيئا لك الجنه يا سعد: اى سعد! بهشت بر تو گوارا باد

رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) به مادر سعد فرمود: اى مادر سعد! چيزى را به طور جزم بر خدا حكم نكن فان سعدا قدا اصابته ضمه: همانا اكنون فشار قبر، سعد را گرفت پس از فراغ، مردم به خانه‏هاى خود مراجعت كردند، رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) نيز مراجعت نمود، در اين ميان، حاضران از آن حضرت پرسيدند: اى رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) ديديم كه شما به گونه‏اى با سعد رفتار كردى كه با احدى چنين نكردى، و با سر و پاى برهنه، جنازه او را حمل نمودى، و بدون عبا و رداء او را تشييع نمودى، گاهى طرف راست تابوت و گاهى طرف چپ آن را گرفتى، دستور غسل دادن جنازه‏اش را دادى، و نماز بر آن خواندى او را خود به خاك سپردى، در عين حال فرمودى : قبر، او را فشار مى‏دهد چرا؟ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در پاسخ فرمود:نعم انه كان فى خلقه مع اهله سوء: آرى، فشار قبر به خاطر كج خلقى سعد، با خانواده‏اش بود (95) عواملى كه موجب فشار قبر مى‏گردد به طور كلى كفر و فسق و ظلم و اعمال ناشايسته موجب مى‏شود كه انسان به فشار قبر مبتلا گردد، ولى مطابق روايات، پاره از اعمال در اين راستا نقش بيشتر دارند، مانند: 1- نمامى (سخن چينى) 2- عدم پرهيز از ادرار 3- سوء خلق به خانواده‏ 4- تباه نمودن نعمتها و عدم بهره‏گيرى صحيح از آنها و... امام على (عليه السلام) فرمود: عذاب القبر يكون من النميمه و البول و عزب الرجل عن اهله: عذاب، قبر از ناحيه سخن چينى، و (عدم رعايت تميزى از) ادرار و دورى (بى جهت) شوهر از همسرش در بستر...) حاصل مى‏شود.(96) امام صادق (عليه السلام) فرمود:ان جل عذاب القبر فى البول: همانا بيشترين عامل عذاب قبر از ناحيه (عدم رعايت طهارت از) ادرار است.(97) (يعنى كسى كه در مورد نجاست و طهارت، لاابالى است). و در مورد بد اخلاقى نسبت به خانواده، قبلا خاطر نشان شد كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در مورد سعد بن معاذ فرمود: فشار قبر او را فرا مى‏گيرد، چرا كه او نسبت به خانواده‏اش، بد اخلاق بود.(98) 5 و 6 - خواندن نماز بدون وضو، و يارى نكردن مظلوم و ضعيف در برابر ظالم، چنانكه روايت شده: يكى از روحانيون خوب بنى اسرائيل از دنيا رفت، در عالم قبر پس از گفتگو، يك تازيانه به او زدند، كه قبرش پر از آتش شد زيرا او يك بار نماز بى وضو (از روى عمد) خوانده بود، و از كنار مظلوم ضعيفى عبور كرد و به او يارى ننمود(99) كه داستانش در فصل پنجم خاطر نشان مى‏شود. و در مورد تباه ساختن نعمت‏هاى الهى، رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: ضغطه القبر للمومن كفاره لما كان منه من تضييع النعم: فشار قبر براى مومن كفاره تباه نمودن نعمتها از ناحيه او است. (100)

عالم برزخ در چند قدمى ما محمد محمدى اشتهاردى - ۶ - عواملى كه موجب رفع يا كاهش فشار قبر مى‏شود به طور كلى كارهاى نيك، نقش بسزائى در آرامش روح در عالم برزخ، و رهائى از فشار قبر دارد، ولى مطابق روايات، بعضى از اعمال در اين راستا، نقش بيشتر دارند، در اينجا به اين موارد توجه كنيد: 1- نماز شب و كامل نمودن ركوع‏ امام رضا (عليه السلام) فرمود: كسى كه نماز شب بخواند، و در قنوت نماز وتر هفتاد بار استعقفار كند، اجير من عذاب القبر: از عذاب قبر، پناه داده شود(101) امام باقر (عليه السلام) فرمود كسى ركوع نمازش را كامل انجام دهد، وحشت قبر به او نمى‏رسد من اتم ركوعه لم تدخله وحشة القبر(102) 2- صدقه و نماز مخصوص‏ رسول اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم): بر ميت ساعتى سخت‏تر از شب اول قبر نيست، پس رحم نمائيد به مردگان خود، با صدقه، و اگر چيزى را براى صدقه دادن نيافتيد، يكى از شما دو ركعت نماز بخواند، در ركعت اول، بعد از حمد، سوره توحيد را دوبار بخواند، و در ركعت دوم، بعد از سوره حمد، سوره تكاثر را بخواند، و بعد از نماز بگويد: اللهم صل على محمد و ابعث ثوابها الى قبر ذلك الميت فلان بن فلان خدايا بر محمد و آل او (صلى الله عليه و آله و سلم) درود بفرست، و ثواب اين نماز را به قبر اين ميت به نام ... برسان، در همان ساعت هزار فرشته به سوى قبر آن ميت مى‏آيند، در نزد هر فرشته‏اى جامه و حله‏اى مى‏باشد، و خداوند تنگى قبر او را وسعت دهد تا روز قيامت و به نماز گزار به عدد آنچه آفتاب برآن مى‏تابد، حسنات عطا مى‏كند، و چهل درجه به او مى‏دهد (103) 3- نماز وحشت‏ نماز ليلة الدفن (نماز و حشت) دو ركعت است كه در شب اول قبر، هديه به روح ميت خوانده مى‏شود در ركعت اول بعد از حمد يك بار آيه الكرسى خوانده مى‏شود، و در ركعت دوم بعد از حمد، ده بار سوره انا انزلناه، و بعد از نماز، بگويد، اللهم صل على محمد و آل محمد وابعث ثوابها الى قبر فلان (نام ميت را ذكر كنيد). عالم بزرگ، حاجى نورى در كتاب دارالسلام نقل مى‏كند: استاد و مولاى ما، ملا فتحعلى سلطان آبادى (رحمة الله عليه) فرمود: عادت من اين بود كه هرگاه هر كس از دوستان خاندان رسالت از دنيا مى‏رفت: و خبر آن به من مى‏رسيد، دو ركعت نماز شب دفن (نماز وحشت) نثار او مى‏خوانم، و هيچكس از اين عادت من آگاه نبود، تا روزى يكى از دوستان، در راهى با من ملاقات كرد، و گفت: ديشب فلان شخص كه تازگى از دنيا رفته بود، در عالم خواب ديدم، از چگونگى حال او بعد از مرگش پرسيدم، و گفت من بعد از مرگ در تنگناى سختى قرار داشتم تا اينكه فلانى (نام شما را برد) دو ركعت نماز براى من خواند همان دو ركعت، مرا از عذاب نجات داد، خدا پدرش را رحمت كند كه به من چنين احسانى نمود. آنگاه آن شخص، از ملا فتحعلى (رحمة الله عليه) پرسيد، ان دو ركعت نماز، چه نمازى بود. من طريقه خود را در مورد خواندن نماز شب دفن (نماز وحشت كه دو ركعت است) براى او بيان كردم.(104) 4- حج‏ امام صادق (عليه السلام) فرمود: من حج اربع حجج لم تصبه ضغطه القبر ابدا: كسى كه چهار بار، حج انجام دهد، هرگز فشار قبر به او نرسد(105) 5- مردن در جمعه‏ چنانچه قبلا گفتيم، مردن بين ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه، موجب رفع فشار قبر مى‏گردد، و طبق بعضى از روايات، امام صادق (عليه السلام) فرمود: من مات اليوم الجمعه كتب له برائه من ضغطه القبر: كسى كه در روز جمعه بميرد، براى او برات آزادى از فشار قبر مقرر مى‏شود.(106) 6- نهادن دو چوب تر همراه ميت‏ مستحب موكد است، دو چوب تر و تازه (دو شاخه درخت را بگيرند و برگهايش را از او جدا نمايند، هر يك از آنها به اندازه يك ذراع يعنى از آرنج تا سر انگشتان باشد و اگر كوتاهتر باشد مانعى ندارد) يكى از آن دو چوب را در جانب راست از گلوگاه تا هر جا كه رسيد چسبيده به بدن بگذارند، و ديگرى را در جانب چپ روى پيراهن زير روپوش به همان ترتيب بگذارند، و ظاهر اين است كه هر گونه بگذارند مستحب است و مستحب است، اين دو چوب تازه از درخت خرما باشد، اگر نبود از درخت سدر و اگر نبود از درخت بيد، و اگر نبود از درخت انار، و اگر نبود، هرگونه چوب تر و تازه‏اى كافى است، و مستحب است، نام ميت و اينكه او به يكتائى خدا و رسالت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و امامت امامان (عليه السلام) گواهى مى‏دهد در آن دو چوب نوشته شود.(107) زراره مى‏گويد: به امام باقر (عليه السلام) عرض كردم: چرا چوب تازه در همراه ميت قرار داده مى‏شود؟ فرمود: زيرا همين دو چوب تازه، عذاب و حساب قبر را تا مدتى كه خشك نشده‏اند، دور مى‏كند، سپس در پايان فرمود: فلا يصيبه عذاب ولا حساب بعد جفوفهما ان شاء اللّه : به خواست خدا، پس از آن كه آن دو چوب، خشك شدند، عذاب و حساب قبر به سراغ ميت نمى‏رود (108) نظير اين سؤال از امام صادق (عليه السلام) شد، و آن حضرت همان جواب فوق را داد.(109)

روايت شده: رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) از كنار قبرى عبور كرد و دريافت كه صاحبش را عذاب مى‏كنند، چوب تازه‏اى خواست و آن را دو نصف كرد، يكى از آنها در ناحيه بالا سر قبر، و ديگرى را در ناحيه پا نهاد، و فرمود: يخفف عنه العذاب ما دامار طبين: تا هنگامى كه اين دو چوب تازه‏اند، عذاب او كاهش مى‏يابد(110) و در روايت ديگر آمده: حضرت آدم (عليه السلام) وصيت كرد كه دو چوب تازه، در ميان كفش بگذاريد، تا انس داشته باشد، و اين سنت بين پيامبران، معمول بود، و در زمان جاهليت، ترك شد، پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) آن را زنده كرد.(111) 7- ريختن آب روى قبر مستحب است، پس از آن كه ميت به خاك سپرده شد، شخصى رو به قبله بايستد و از ناحيه بالاى سر ميت تا روبروى پاى او آب بپاشد و سپس از آنجا تا بالاى سر او آب بپاشد و اگر آب زياد آمد، به وسط قبر بپاشد، چنانكه اين مطلب از امام كاظم (عليه السلام) نقل شده است.(112). بعيد نيست كه پاشيدن آب، بر روى قبر تا 40 روز يا چهل ماه، مستحب باشد.(113) پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) دستور مى‏داد، روى قبر، آب مى‏پاشيدند، و اين سنت در زمان رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم)، عمل مى‏شود.(114) محدث قمى (رحمة الله عليه) مى‏گويد: پاشيدن آب، روى قبر در هر وقت، نيكواست(115) امام صادق (عليه السلام) درباره پاشيدن آب روى قبر فرمود: يتجافى عنه العذاب ما دام الندى فى التراب: تا وقتى كه رطوبت آب روى خاك قبر است عذاب قبر از ميت دور مى‏گردد (116) 8 - خواندن بعضى از سوره‏هاى قرآن‏ امام على (عليه السلام) فرمود كسى كه در هر جمعه، سوره نساء را بخواند، از فشار قبر در امان باشد(117) امام صادق (عليه السلام) فرمود: سوره ياسين قلب قرآن است، هر كس آن را قبل از خواب و يا قبل از غروب بخواند... از فشار قبر ايمن باشد... (118) كسى كه به خواندن سوره زخرف مداومت كند، خداوند او را در قبرش، از فشار قبر و جانوران زمين، ايمن گرداند.(119) پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: كسى كه هنگام خواب سوره تكاثر (الهاكم التكاثر) را بخواند، از سختى قبر، ايمن گردد(120) امام صادق (عليه السلام) فرمود: كسى كه سوره ن و القلم را در نماز واجب يا نافله بخواند، خداوند او را از فشار قبر، پناه دهد. (121) خواندن سوره تبارك الملك بالاى سر قبر ميت، موجب رفع عذاب قبر از او خواهد شد.(122) و خواندن بعضى از دعاها نيز داراى اين اثر خواهد بود كه دركتاب‏هاى دعا ذكر شده است. چهار: آرزوى نابجاى بازگشت و جبران‏ يكى از ويژگى‏هاى عالم برزخ اين است كه گنهكاران با ورود به عالم برزخ و آگاهى به قسمتى از اسرار پشت پرده، نتيجه اعمال خود را مى‏بينند، بار گناه بر آنها فشار مى‏آورد، آنها نادم و پشيمان شده و تمناى بازگشت به دنيا و جبران مى‏كنند چنانكه در همين دنيا همه مجرمان وقتى كه گرفتار مجازات مى‏شوند، اظهار پشيمانى كرده و تقاضاى بازگشت و جبران را دارد، در صورتى كه آنها به زبان چنين مى‏گويند، و اگر باز گردند، به همان راهى كه رفته‏اند مى‏روند. اين مطلب در آيه 99 و 100 سوره مومنون آمده، كه در جواب آرزوى نابجاى آنها به طور قاطع گفته مى‏شود: كلا انها كلمه هو قائلها: نه هرگز راه بازگشت وجود ندارد، همانا اين سخنى است كه او با زبانش مى‏گويد، نه با دل ( يا اين سخنى است كه تنها مى‏گويد، ولى مقررات الهى بر خلاف آن است) نظير اين مطلب در آيه 10 سوره منافقون نيز آمده است. اين آيات، هشدارى است بر همه مسلمانان كه تا خداوند در اين دنيا به آنها مهلت داده، از فرصت استفاده كنند، چرا كه هنگامى كه كه وقت مرگ فرا رسيد، ديگر تاخير و باز گشتى نيست. از اين رو بعضى از وارستگان و پارسيان در خانه خود قبرى كنده بودند و گاهى در ميان آن مى‏رفتند و مى‏خوابيدند و به خود خطاب كرده و مى‏گفتند: خيال كن مرده‏اى و تو را درون قبر نهاده‏اند و از خداوند تمنا مى‏كنى تو را به دنيا باز گرداند تا عمل صالح انجام دهى، بعد بيرون مى‏آمدند و به خود مى‏گفتند: اكنون خدا به تو لطف كرده و تو را به دنيا باز گردانده است، بنابراين اكنون در راه خدا قدم بردار، و خود را اصلاح كن، تا هنگام مرگ تقاضاى بازگشت و جبران نكنى، كه اگر چنين تمنا كنى، اين جواب قاطع را مى‏شنوى كه هرگز بازگشتى نيست. علامه غزالى در احياءالعلوم نقل مى‏كند: ربيع بن خثيم (معروف به خواجه ربيع) در خانه خود، قبرى را كنده بود، هر وقت در قلب خود احساس قساوت و غفلت مى‏كرد، وارد آن مى‏شد و در لحد آن مى‏خوابيد و ساعت‏ها در ميان آن مى‏ماند، سپس مى‏گفت: رب ارجعون لعلى اعمل صالحا فيما تركت پروردگار من! مرا باز گردانيد شايد در آنچه ترك كردم، عمل صالحى انجام دهم (مومنون -99- 100).

اين آيه را مكرر به زبان مى‏آورد، و با حال حزين مى‏خواند، سپس به خود خطاب كرده و از قول خداوند، مى‏گفت : قد رجعناك فاعمل: همانا تو را به دنيا برگردانديم، پس كارهاى شايسته انجام بده (123) پنج: رابطه ارواح برزخى با اين جهان‏ از نظر علم و دين ثابت شده كه انسانها وقتى كه از دنيا رفتند، ارواح آنها گهگاه با اين جهان، ارتباط برقرار مى‏كنند، و دانشمندانى نيز در اين دنيا هستند كه از طريق علمى و تجربى و هيپنوتيسم، با ارواح گذشتگان ارتباط مى‏گيرند. به عنوان نمونه جميس، آرثر، خند لاى رئيس اتحاديه روحى لندن در كتاب خود، تا كرانه‏هاى عالم اثيرى (ارتباط علمى با ارواح)(124) پس از نقل سه حادثه در مورد ارتباط با ارواح، مى‏نويسد: اين حوادث سه گانه، جزء 34 حادثه‏اى است كه من آنها را تحت رقم 1و 1.2 ياداشت كرده‏ام(125) در اين كتاب مطالبى علمى و شواهد زنده در مورد ارتباط با ارواح مردگان و زندگى بعد از مرگ آمده، كه شاهد زنده علمى در جهان دانش امروز بر صحت عقايد اسلامى، و وجود عالم برزخ است‏ به طور كلى از مجموع چنين استفاده مى‏شود كه ارواح انسانها بعد از مرگ، به كلى از اين عالم، بيگانه نمى‏شوند، بلكه از وضع اين جهان، كم بيش آگاهند. در اينجا به ذكر چند روايت و واقعه كه نشان دهنده ارتباط ارواح گذشتگان با اين جهان است مى‏پردازيم: 1- امام صادق (عليه السلام) فرمود: ان المؤمن ليزور اهله فيرى ما يحب، و يستر عنه ما يكره، و ان الكافر ليزور اهله فيرى ما يكره، و يستر عنه ما يحب. همانا مومنى كه از دنيا رفته به ديدار خانواده خود مى‏آيد، و خوبى‏ها و خوشيهاى خانواده‏اش را مى‏بيند.(و خوشحال مى‏شود)، ولى كافر، تنها بديها و ناخشنوديها را مى‏نگرد و خوشيها را نمى‏بيند (و غمگين مى‏شود)(126) 2- نيز آن حضرت فرمود: ما من مومن و لا كافر الا و هو ياتى اهله عند زوال الشمس، فاذا راى اهله يعملون بالصالحات حمد اللّه على ذلك ،و اذا راى الكافر اهله يعملون بالصالحات كانت عليه حسره هيچ مومن و كافرى (كه از دنيا رفته) نيست مگر اينكه هنگام ظهر به ديدار خانواده خود مى‏آيد، و اگر ديد كه خانواده‏اش به انجام كارهاى نيك، اشتغال دارند، سپاس و حمد خداى را بر اين نعمت، بجاى مى‏آورد، و وقتى كافر ببيند كه افراد خانواده‏اش به انجام كارهاى نيك اشتغال دارند، براى او موجب حسرت و ندامت خواهد شد(127) 3- اسحاق بن عمار مى‏گويد: از امام كاظم (عليه السلام) پرسيدم، آيا ميت افراد خانواده‏اش را ديدار مى‏كند؟ امام كاظم (عليه السلام) فرمود: آرى. پرسيدم: در چه مقدار از زمان ديدار مى‏كنند؟ امام فرمود: فى الجمعه و فى الشهر و فى السنه على قدر منزلته در هر جمعه، و در هر ماه، و در هر سال، به اندازه مقامى كه آن مومن در پيشگاه خدا دارد پرسيدم: آنها به چه شكلى به ديدار افراد خانواده خود مى‏آيند؟ فرمود: فى صورة طائر لطيف يسقط على جدرهم و يشرف عليهم، فان راهم بخير فرح، و ان راهم بشر و حاجه و حزن اغتم به شكل پرنده لطيفى كه خود را به ديوارها مى‏زند، و بر آنها اشراف پيدا مى‏كند، پس اگر آنها را در خير و خوبى بنگرد، خوشحال مى‏شود، و اگر آنها را در بدى و نياز و اندوه ببيند، غمگين مى‏گردد(128) 4- نيز اسحاق بن عمار مى‏گويد: از امام كاظم (عليه السلام) پرسيدم، آيا مومنى كه از دنيا رفته، ميداند كه شخصى كنار قبر او آمده و به زيارت او پراخته است؟ امام در پاسخ فرمود: آرى همواره، تا آن شخص در كنار قبرش هست، انس مى‏گيرد، و وقتى كه آن شخص از كنار قبر او برخاست و رفت، و او در قبر خود احساس وحشت مى‏نمايد(129) 5- عبداللّه بن سليمان مى‏گويد: از حضرت صادق (عليه السلام) در مورد زيارت قبرهاى مسلمين، سؤال كردم. فرمود: در روز جمعه كنار قبر آنها برو و آنها را زيارت كن، چه آنكه هر كس از آنان در ضيق و تنگنا باشد، بين طلوع فجر تا طلوع آفتاب، گشايشى در كار آنها ايجاد مى‏شود، از اين رو در اين روز هر كس به زيارت آنها رفته، آنگاه آگاه مى‏شوند، ولى پس از طلوع خورشيد، آنها يله و رها مى‏شوند (وديگر قدرت بر ديد يار اهل خود ندارند). پرسيدم: آيا مردگان از آنانكه به زيارت قبرشان مى‏روند، آگاه شده و شاد مى‏شوند؟ فرمود: آرى، و نيز از بازگشت زائران قبور، به محل‏هاى خود وحشت مى‏كنند(130) مطابق اين روايت، بامداد روز جمعه، بين الطلوعين (بين اذان صبح تا طلوع خورشيد) وقت بسيار خوبى براى زيارت اهل قبور است. 6- امير مومنان على (عليه السلام) فرمود: زوروا موتاكم فانهم يفرحون بزيارتكم وليطلب احدكم حاجته عند قبر ابيه و عند قبر امه بما يدعوا لهما: مردگان خود را ديدار كنيد، چرا كه آنها از ديدار شما، شادمان مى‏شوند، و هر كدام از شما در كنار قبر پدر و مادر، شايسته است در ضمن دعا براى آنها براى خود دعا كند و حاجت خود را كنار قبر آنها از خدا بخواهد(131)

چكيده مطلب اينكه: ارتباط ارواح در جهان برزخ، با جهان دنيا به قدرى قوى و تنگاتنگ است كه آن ارواح، پياپى از اعمالى كه در دنيا انجام داده‏اند بهره مى‏گيرند، و كسانى كه به نيت آنها كار خيرى انجام مى‏دهند بهره آن بى درنگ به آنها مى‏رسد، در اين جا مناسب است كه درباره بهره‏گيرى اموات از اين جهان، به ذكر نمونه هايى از روايات بپردازيم. بهره‏گيرى اموات، از اعمال نيك خود در منزل گاه خطير عالم برزخ، آنچه كه موجب نجات انسان است اعمال نيك است كه خود در دنيا به جاى آورده، و با ديگران در رابطه با او انجام داده‏اند. بر همين اساس، امام صادق (عليه السلام) فرمود: هنگامى كه جنازه انسان مومن را در ميان قبر مى‏گذارند، نماز او در جانب راست او (به صورتى) قرار مى‏گيرد، و زكات او در جانب چپ او مى‏ايستد، و احسان او، بر او سايه مى‏افكند، و صبر و استقامت، او در نقطه‏اى دور از آنها، قرار مى‏گيرد، آنگاه صبر، به نماز، و زكات و احسان مى‏گويد: دونكم صاحبكم فان عجزتم عنه فانا دونه: مواظب رفيق خود باشيد اگر (در نجات او) درمانده شديد من حاضرم. (132) ابوبصير از امام باقر يا امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه فرمود: هنگامى كه جنازه مومن را در ميان قبر مى‏گذارند، شش صورت زيبا با او وارد قبر مى‏گردند، يكى از آنها در جانب راست او مى‏ايستد و ديگرى در جانب چپ او مى‏ايستد، و سومى در روبروى صورت، چهارمى درپشت سر او، و پنجمى در كنار پاى او مى‏ايستد و يكى از آنها ششمى كه از همه زيباتر است در بالاى سر او مى‏ايستد... و به اين ترتيب از صاحبشان پاسدارى مى‏كنند. آنكه از همه زيباتر است از پنج صورت ديگر مى‏پرسد، شما كيستيد، خدا به شما جزاى خير دهد؟ آنكه در جانب راست ميت قرار دارد مى‏گويد، من نماز هستم. آنكه در جانب چپ او است مى‏گويد: من زكات هستم. آن كه در روبروى او است، مى‏گويد، من روزه هستم. آن كه در پشت او است مى‏گويد: من حج و عمره هستم. آن كه در كنار پايش ايستاده مى‏گويد: من نيكيهاى او هستم كه به برادران دينى خود نمود. سپس آن پنج صورت، از آن صورت نورانى‏تر از همه، مى‏پرسند: تو كيستى كه از همه ما زيباتر و خوشبو ترهستى؟ او در پاسخ مى‏گويد: انا الو لايه لال محمد (صلى الله عليه و آله و سلم): من ولايت آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) هستم(133) نيز امام صادق (عليه السلام) فرمود: در عالم قبر، از نماز و زكات و حج و روزه و ولايت و محبت ميت با ما خاندان رسالت، سؤال مى‏كنند، مقام ولايت (كه به صورتى) در جانب قبر قرار دارد، به نماز حج و روزه و زكات مى‏گويد: اگر در شما نقص وجود دارد، من آن نقص را تكميل مى‏كنم (134) بنابراين يگانه چيزى كه در عالم قبر، به داد انسان مى‏رسد و موجب نجات و دلگرمى او مى‏شود، اعمال نيك است، چنانكه امام على (عليه السلام) فرمود: همانا هر مسلمانى، داراى سه دوست است: 1- يكى از آنها مى‏گويد: من تا هنگام مرگ با تو هستم، و آن مال او است. 2- و يكى از آنها مى‏گويد، من تا كنار قبر، دوست تو هستم و آن فرزندان او هستند. 3- ولى يكى از آنها مى‏گويد:انا معك حيا و ميتا: من در زندگى و مرگ همواره همراه تو هستم، و آن، عمل او است. (135) در اينجا نقل اين حكايت مناسب است. مى‏گويند: ملانصرالدين در قبرستانى عبور مى‏كرد، با خود گفت خوبست خود را به مردن بزنم و وارد قبرى شوم، تا ببينم در قبر چه خبر است، قبرى شكافته شده بود، ملا به درون او رفت و دراز خوابيد و خود را به مردن زد. از قضا چند سوار كه بر قاطر سوار بودند، از كنار آن قبرستان عبور مى‏كردند، ملا در ميان قبر صداى پاى اسبها را شنيد، خيال كرد، دو فرشته نكير و منكر هستند كه به طرف او مى‏آيند، وحشت كرد و از ميان قبر بيرون آمد، بيرون آمدن او از گودال قبر باعث رميدن قاطرها شد، به طورى كه بعضى از سواران به زمين افتادند و مجروح شدند، بعد به سراغ ملا آمدند و كتك مفصلى به او زدند كه چرا باعث رميدن قاطرها گرديده است. ملا گريان به خانه بازگشت، همسرش پرسيد: چرا لباست پاره شده و مجروح و پريشان هستى؟ ملا نصرالدين ماجراى رفتن خود به قبر و عالم مردگان را براى همسرش نقل كرد. پس از آنكه ملا آرام گرفت: همسرش پرسيد: حال بگو بدانم از قبر چه خبر؟ ملا گفت: اگر قاطر را رم ندهى، كسى به تو كارى ندارد!! در پايان اين مقال به حديث جالب زير توجه كنيد، رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: هفت چيز است كه ثواب و پاداش آن، بعد از مرگ انسان، براى او نوشته مى‏شود: 1- درختى كه آن را كاشته است (و مردم از ميوه آن بهرمند مى‏شوند). 2- چاهى كه حفره كرده است (و مردم از آب آن بهرمند مى‏گردند). 3- نهرى كه براى جريان آب ساخته است. 4- مسجدى كه بنا نموده است. 5- قرآنى كه با خط خود نوشته است. 6- علمى كه بجاى گذاشته است. 7- فرزند صالحى را كه بجاى گذاشته، و براى او بعد از مرگش، استغفار و طلب آمرزش مى‏كند(136)

ناگفته نماند: همانگونه كه انسانى كه از دنيا رفته، از اعمال نيك خود، در عالم برزخ بهرمند مى‏شود، آثار بد اعمال ناشايسته، او نيز در عالم برزخ به او رسيده و او را رنج خواهد داد، چنانكه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) در ضمن گفتارى فرمود: و من سن سنه سيئه فعمل بها بعده كان عليه وزره و مثل اوزارهم من غير ان ينقض و من اوزراهم شيئا. وكسى كه سنت (و هرگونه برنامه) بدى، پديد آورده، و پس از مرگش، به آن سنت بد، عمل شود، اثر بد آن سنت و آثار بد عمل كنندگان به آن سنت، به او مى‏رسد، بى آنكه از آثار بد عاملين، چيزى در مورد خودشان كاسته شود(137) پاداشهاى اهدائى به ميت و نيز بايد توجه داشت كه: انجام كارهاى نيك، مانند حج، صدقه، روزه، و... به نيابت از ميت، موجب پاداشهايى است كه آن پاداشها و بهره‏هاى آن، در عالم برزخ به او خواهد رسيد. يكى از شاگردان امام صادق (عليه السلام) به نام معاويه بن وهب مى‏گويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: چه چيزى، بعد از مرگ ميت، به او عايد مى‏شود؟ آن حضرت فرمود در پاسخ فرمود: يلحقه الحج عنه، و الصدقه عنه والصوم عنه: حج و صدقه و روزه، به نيابت از او، به او واصل مى‏شود(138) حضرت رضا (عليه السلام) فرمود: هيچ مومنى نيست كه زيارت قبر مومنى كند و هفت بار سوره انا انزلنا را بر او بخواند مگر اينكه خدا او و صاحب قبر را مى‏آمرزد(139) رسول اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: ان هدايا الاحيا للاموات الدعا و الاستغفار: همانا هديه‏هاى زنده‏ها براى مردگان ، دعا و استغفار است، (140) گويند: اميرى در خراسان از دنيا رفت، پسرش او را در خواب ديد و به او گفت اى امير!. پدر: به من نگو اى امير، زيرامارت و رياست من از دست رفته، بلكه به من بگو: اى اسير اى فرزند مهربانم! هر زمان كه غذا خوردى به ما نيز غذا برسان، اين گونه كه اندكى از آن غذا را بااين قصد كه ثوابش به ما برسد، پيش سگ و گربه بينداز، كه من خيلى به اين پاداش‏ها نيازمندم! (141) ارتباط و انس امام على (عليه السلام) با مردگان درباره ارتباط اموات در عالم برزخ با جهان دنيا، و ارتباط زنده‏ها با آنها، سخن بسيار است، و ما نمونه‏هائى از اين ارتباط را در فصل پنجم اين كتاب، در ضمن داستانهائى آورده‏ايم، در اينجا به داستان زير توجه كنيد: حبه عرنى كه از ياران مخصوص امام على (عليه السلام) بود مى‏گويد: من در حضور امام على (عليه السلام) در كوفه بودم، با آن حضرت به پشت كوفه (نجف اشرف) رهسپار شديم، آن حضرت در وادى السلام توقف كرد، ديديم آن حضرت در حالى است كه گويا با اقوامى، ارتباط برقرار نموده است، و با آنها گفتگو مى‏كند، من به پيروى از او، ايستاده بودم، تا اين كه خسته شدم و نشستم به قدرى كه ملول و كوفته شدم، امام على (عليه السلام) همچنان ايستاده بود (و با افرادى نامرئى گفتگو مى‏كرد)، برخاستم و ايستادم و روپوش خود را جمع كردم و عرض كردم: اى امير مومنان! دلم به حال شما كه آنقدر ايستادن شما به طول كشيد، مى‏سوزد، آخر ساعتى استراحت كنيد، سپس رداى خود را به روى زمين پهن كردم، تا آن حضرت بر روى آن بنشيند. امام على (عليه السلام) فرمود: يا حبه ان هو الا محادثه مومن او موانسته: اى حبه! اين داستان طولانى نبود مگر به خاطر گفتگو با مومنى، و انس با او. عرض كردم: اى امير مومنان ! آيا مردگان نيز گفتگو و انس دارند،؟ فرمود: آرى اگر پرده از جلو چشم تو برداشته شود، آنها را مى‏بينى كه حلقه حلقه نشسته‏اند و با هم ديگر گفتگو مى‏نمايند.. عرض كردم: آيا آنها ارواح هستند يا اجسام؟. فرمود: آنها ارواح هستند، و هيچ مومنى در زمينى از زمينهاى دنيا نمى‏ميرد، مگر اينكه، به روح او گفته مى‏شود كه به وادى السلام، بپيوندد آنگاه فرمود: و انهالبقعه من جنه عدن: همانا، وادى السلام سرزمينى از سرزمين بهشت عدن است(142) ارتباط عارفى وارسته، در وادى السلام مرحوم آيت اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى، فقيه و عارف برجسته از شاگردان سلسله اول مرحوم آيه الحق حاج ميرزا آقا قاضى (استاد علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان) بود، مرحوم آيت اللّه آملى (رحمة الله عليه) نقل كرد: من در نجف اشرف، مدتها مى‏ديدم كه مرحوم ميرزا على آقا قاضى، دو سه ساعت در قبرستان وادى السلام مى‏نشيند، با خود مى‏گفتم : انسان بايد زيارت كند و برگردد و با قرائت فاتحه‏اى، روح مردگان را شاد كند، كارهاى لازم‏تر هم هست كه بايد به آن پرداخت. اين اشكال در دل من بود، اما به احدى ابراز نكردم، حتى به صميمى‏ترين رفيق خود از شاگردان استاد قاضى طباطبائى نگفتم. مدتها گذشت، من هر روز براى استفاده از محضر استاد به خدمتش مى‏رفتم: تا اين كه تصميم گرفتم از نجف اشرف به ايران باز گردم، ولى در مصلحت بودن اين سفر، ترديد داشتم، اين نيت هم در ذهن من بود و كسى از آن اطلاع نداشت، شبى مى‏خواستم بخوابم، در آن اطاق چند كتاب علمى و و دينى در زمين بود و طبعا هنگام خواب، پاى من به سوى

آنها كشيده مى‏شد، با خود مى‏گفتم برخيزم و جاى خواب خود را تغيير دهم يا نه لازم نيست؟ زيرا كتابها درست در مقابل پاى من نيست بلكه بالاتر قرار گرفته و اين بى احترامى به كتابها نيست، در اين گفتگو و ترديد، سرانجام بنا به اين گذاشتم كه هتك احترام نيست و خوابيدم. صبح همان شب به محضر استاد قاضى (رحمة الله عليه) رفتم و سلام كردم، پس از آن كه جواب سلام مرا داد فرمود صلاح نيست شما به ايران برويد، و پا دراز كردن به سوى كتابها هم، بى احترامى است. بى اختيار شگفت زده و هولناك شده و گفتم : آقا شما از كجا فهميديد؟ از كجا فهميديد؟ در پاسخ فرمود: از وادى السلام فهميدم(143) پايان فصل سوم

عالم برزخ در چند قدمى ما محمد محمدى اشتهاردى - ۷ - فصل چهارم: سيماى برزخ، در روايات اسلامى‏ در اينجا براى آشنائى بيشتر به جهان برزخ، و خصوصيات آن، به ذكر چند نمونه از روايات، با شرح كوتاهى پيرامون پاره‏اى از آنها مى‏پردازيم: 1- امام كاظم (عليه السلام) فرمود: من مات من اوليائنا و شيعتنا و لم يحسن القرآن علم فى قبر ليرفع اللّه به من درجته، فان درجات الجنه على قدر آيات القرآن، يوقال له اقرا وارق، فيقرء ثم يرقى هر كس از دوستان و پيروان ما بميرد، و هنوز قرآن را به طور كامل فرا نگرفته باشد، در قبرش به او تعليم مى‏دهند، تا خداوند بدين وسيله درجاتش را بالا ببرد، چرا كه درجات بهشت به اندازه آيات قرآن است، به او گفته مى‏شود، بخوان و بالا رو، او مى‏خواند( و از درجات بهشت) بالا مى‏رود(144) فلسفه وجودى عالم برزخ‏ از اين روايت و امثال آن، استفاده مى‏شود كه يكى از فلسفه‏هاى وجود عالم برزخ اين است كه: در آن، پاره‏اى از كمبودهاى تعليم و تربيت مومنان، جبران مى‏گردد، درست است كه آنجا جاى عمل صالح نيست، ولى چه مانعى دارد كه محل معرفت بيشتر و آگاهى و تكامل افزونتر گردد. درباره تكامل نفوس در عالم برزخ، روايات متعدد، وارد شده، از جمله: پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: ان اطفال شيعتنا من المومنين تربيهم فاطمه (عليها السلام) همانا كودكان شيعيان ما از مومنان را حضرت زهرا (سلام الله عليها) تربيت مى‏كند(145) و در ضمن روايتى از امام در مورد معراج پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) آمده: رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) در شب معراج، عبور مى‏كرد ديد پيرمردى در زير درختى نشسته و كودكانى در اطراف او هستند، از جبرئيل پرسيد: اين پيرمرد كيست؟ جبرئيل: اين پير، پدر تو ابراهيم خليل (عليه السلام) است. پيامبر: اين كودكان كيانند؟ جبرئيل، اينان اطفال مومنان هستند كه حضرت ابراهيم (عليه السلام) به آنها غذا مى‏دهد،(146) 2- امام صادق (عليه السلام) فرمود: من انكر ثلاثه اشياء فليس من شيعتنا: المعراج و المساله فى القبر و الشفاعة: كسى كه سه چيز را انكار كند، از شيعيان ما نيست، 1- معراج پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) 2- سوال در قبر 3- شفاعت.(147) شرح كوتاه در اين روايت، سؤال قبر كه بخشى از ويژگى‏هاى عالم برزخ است به عنوان يكى از حوادث و اعتقاد مسلم اسلام در رديف عقيده به معراج و شفاعت، ذكر شده، و اين نشان مى‏دهد كه اعتقاد به وجود عالم برزخ، از ضروريات اسلام است. به طورى كه انكار آن موجب بيرون رفتن از مرز تشيع و اسلام ناب چهارده معصوم (عليه السلام) مى‏باشد. 3- امام صادق (عليه السلام) در ضمن گفتارى، به يكى از شيعيان فرمود: اما فى القيامة فكلكم فى الجنه بشفاعه النبى المطاع، او وصى النبى، و لكنى و اللّه اتخوف عليكم فى البرزخ. : اما در قيامت، همه شما با شفاعت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) كه شفاعتش پذيرفته مى‏شود، يا با شفاعت وصى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم)، در بهشت هستيد، ولى سوگند به خدا در مورد عالم برزخ، در رابطه با شما، ترس دارم(148) نيز امام صادق (عليه السلام) در گفتارى فرمود: و اللّه ما اخاف عليكم الا البرزخ: سوگند به خدا، من تنها از برزخ، بر شما مى‏ترسم. سپس فرمود: فاما اذا صارا الامر الينا فنحن اولى بكم: اما هنگامى كه امور در دست ما قرار گرفت، ما سزاوارتر به شفاعت از شما هستيم(149) شرح كوتاه: مطابق اين روايت، شفاعت اولياء خدا در عالم برزخ، محدود است، و ترس و نگرانى وجود دارد كه شفاعتى در كار نباشد. از طرفى طبق روايات متعدد و حكايات مانند حكايت سيد حميرى (شاعر حماسه سراى اهلبيت (عليه السلام)) هنگام مرگ و... بعضى از مومنين مورد الطاف خاص و نجاتبخش پيامبران (صلى الله عليه و آله و سلم) و امامان (عليه السلام) مى‏شوند، كه مى‏توان اين الطاف خاص را، به عنوان شفاعت آنها، ياد نمود در اين صورت اين سؤال مطرح مى‏شود كه اين دو گونگى روايات را چگونه بايد هماهنگ كرد؟ پاسخ آنكه: در عالم برزخ، شفاعت به طور عموم، براى همه نيست، پس نمى‏توان به شفاعت در عالم برزخ دل بست و اميدوار بود، در حدى كه ايجاد غرور كند، ولى شفاعت براى افراد خاص كه بر اثر تلاشهاى صادقانه و مجاهدتهاى مخلصانه در دنيا توانستند گناهان خود را جبران كنند، خواهد بود، بنابراين، آن رواياتى كه شفاعت در عالم برزخ را نفى مى‏كند، منظور شفاعت عمومى همانند شفاعت روز قيامت است، و آن رواياتى كه الطاف خاص و نجات دهنده اولياء خدا را در عالم برزخ، ثابت مى‏نمايد، منظور شفاعت آنها در مورد افراد خاص و برجسته است و محدود به حد ويژه‏اى مى‏باشد. 4- رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود:

ان احداكم اذا مات عرض عليه مقعده بالغداة و العشى، ان كان من اهل الجنه فمن الجنه و ان كان من اهل النار فمن النار يقال هذا مقعدك حين يبعثك اللّه يوم القيامه.: هنگامى كه يكى از شما از دنيا برود، اگر از اهل بهشت باشد جايگاهش در بهشت، و اگر از اهل دوزخ باشد، جايگاهش در دوزخ است، و به او گفته مى‏شود : اين جايگاه تو است هنگامى كه خدا تو را در قيامت مبعوث مى‏كند(150) شرح كوتاه اين حديث، بيانگر وجود دوزخ و بهشت برزخى است، و حاكى است كه صبح و شام، جايگاه انسانها در عالم برزخ، هر كدام به تناسب راه و روش آنها، به آنها نشان مى‏دهند، و آنها در جهان برزخ، يا در عذابند و يا در نعمت الهى به سر مى‏برند. 5 - شخصى از امام حسن مجتبى (عليه السلام) پرسيد: مرگ چيست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: اعظم سرور يرد على المومنين اذا نقلوا عن دار النكد الى نعيم الابد و اعظم ثبور يرد على الكافرين اذا نقلوا عن جنتهم الى نار لا تبيد ولا تنفد: مرگ بزرگترين شادى است كه بر مومنان وارد مى‏شود، چرا كه آنها از خانه پر رنج، به سوى نعمتهاى ابدى روانه مى‏شوند، و بزرگترين عذاب است كه بر كافران وارد مى‏گردد، چرا كه از بهشت خود به سوى آتش هميشگى و فناناپذير روانه مى‏شوند(151) 6- امام صادق (عليه السلام) فرمود: قبر هر روز سخنى دارد و آن اينكه مى‏گويد: انا بيت الغربه، انا بيت الوحشه، انا بيت الدود، انا القبر، انا روضه من رياض الجنه او حفره من حفر النار. من خانه غريب، و خانه وحشت، و خانه كرم هستم، من قبرم باغى از باغهاى بهشت، يا گودالى از گودالهاى دوزخ هستم.(152) 7- امام صادق (عليه السلام) فرمود: هنگامى كه انسان از دنيا مى‏رود، .و او را در ميان قبرش مى‏نهند، شخصى در برابر او مجسم مى‏شود، و مى‏گويد: يا هذا كنا ثلاثه، كان رزقك فانقطع بانقطاع اجلك، و كان اهلك فخلفوك و انصرفو عنك و كنت عملك فبقيت معك اما انى كنت اهون الثلاثه. اى آقا! ما سه چيز بوديم، 1- رزق و روزى تو كه با فرا رسيدن مرگ تو، قطع شد 2- بستگان تو كه تو را در اينجا نهادند و از تو روى برگرداندند و رفتند 3- و من عمل تو هستم كه همراه تو باقى هستم، بااين كه من در نزد تو بى ارزشتر از دو چيز ديگر بودم،(153) 8- روزى رسول اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) از كنار قبرى كه يك روز قبل شخصى در آن دفن نموده بودند، عبور كرد، ديد بستگانش در كنار آن قبر به گرد هم آمدند، و گريه مى‏كنند، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به آنها فرمود: لركعتان خفيفتان مما تحتقرون احب الى صاحب هذا القبر من دنيا كم كلها. انجام دو ركعت نماز سبك كه شما آن را كوچك مى‏شمريد، براى صاحب اين قبر بهتر از همه دنياى شماست.. (154) شرح كوتاه: گريه كردن بر ميت نه دردى را دوا مى‏كند و نه موجب ثواب و شادى براى ميت مى‏شود، اگر حقيقتا كسى دلش به حال ميت مى‏سوزد، بهتر است با انجام اعمال نيك و نثار ثواب آن به روح او، او را شاد نمايد مثلا دو ركعت نماز بخواند و ثوابش را به روح او اهدا كند، كه طبق روايات فوق، براى ميت بهتر از همه دنياى بستگان او است. 9- امام صادق (عليه السلام): هنگامى كه مومن از دنيا رفت، به او گفته مى‏شود، از غمهاى دنيا خلاص شدى، و هم اكنون رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) و على (عليه السلام) و فاطمه (سلام الله عليه) در پيش روى تو هستند. (155) 10- امام صادق (عليه السلام) فرمود: هنگامى كه به قبر نگاه كردى، بگو: اللهم اجعلها روضه من رياض الجنه، ولا تجعلها حفره من حفر النيران: خدايا! اين قبر را، باغى از باغهاى بهشت قرار بده، و آن را گودالى از گودالهاى دوزخ قرار نده،.(156). 11- امير مومنان على (عليه السلام) مى‏فرمايد: فانكم لو قد عاينتم ما قد عاين من مات منكم لجزعتم و وهلتم و سمعتم و اطعتم، ولكن محجوب عنكم ما قد عاينوا و قريب ما يطرح الحجاب . اگر آنچه مردگان پس از مرگ، مشاهده كرده‏اند شما هم مى‏ديديد وحشت مى‏كرديد و مى‏ترسيديد (سخنان حق را) مى‏شنيديد و اطاعت مى‏كرديد، ولى آنچه آنها ديدند، از شما پوشيده است، اما بزودى پرده‏ها كنار مى‏رود، (و شما نيز مشاهده خواهيد كرد)(157) شرح كوتاه: جمله: لو قد عاينتم بيانگر آن است كه هنگام مرگ، پرده از پيش چشم انسان به كنار مى‏رود و او حقايق را بروشنى مى‏نگرد. دانشمند معروف، ابن ابى الحديد مى‏گويد: ممكن است مقصود اين باشد كه همه هنگام مرگ، امام على (عليه السلام) را مى‏بينند، سپس اشعارى را كه (مضمون آن را) امام على (عليه السلام) به حارث همدانى فرموده نقل مى‏كند، كه دو شعر نخست آن اين است: يا حار همدان من يمت يرنى من مومن او منافق قبلايعرفنى فنى طرفه و اعرفه بعينه و اسمه و ما فعلا (158) سپس ابن ابى الحديد مى‏گويد: كلام فوق امام على (عليه السلام) فرازى از خطبه 20) دلالت دارد كه عذاب قبر، صحيح است، و همه اصحاب ما معتزله بر اين عقيده‏اند، ولى مخالفان يعنى اشاعره و... آن را انكار مى‏كنند.(159)

فرمود: هنگامى كه بيمار شدم، كم كم بر بيماريم افزوده شد و شدت يافت و به راز و نياز با خدا پرداختم كه مرا نجات دهد، كه ناگهان شخص بزرگوارى نزد من آمد و كنار پايم نشست و از احوال من پرسيد و از احوال من پرسيد، از دردهاى شديدى كه داشتم به او شكايت كردم، دستش را روى انگشتان پايم نهاد، و گفت: آيا دردش آرام شد. گفتم: همانجا كه شما دست نهاديد، دردش بر طرف گرديد، آن شخص دستش را به هر جاى بدنم مى‏كشيد، دردش رفع مى‏شد تا اينكه دستش را روى سينه‏ام گذارد، به طور كلى دردم بر طرف گرديد، و ديدم جسدم در كنار افتاده و خودم در گوشه خانه ايستاده‏ام و با پريشانى به جسدم نگاه مى‏كردم، بستگان و همسايه‏ها و مردم آمدند و گريه مى‏كردند، من به آنها مى‏گفتم: شيون نكنيد، من از درد و بيمارى راحت شدم، چرا گريه مى‏كنيد؟ ولى آنها همچنان مى‏گريستند و نصيحت مرا گوش نمى‏كردند، و بعد جمعيت آمدند و جسد مرا برداشتند و غسل دادند و كفن كردند و نماز بر آن خواندند و كنار قبر بردند، ديدم قبرى را كنده‏اند و مى‏خواهند جسدم را در ميان آن بگذارند، من با خودم گفتم: من از جسدم جدا مى‏شوم، و با او وارد قبر نخواهم شد، ولى وقتى كه جسدم را در ميان قبر نهادند، من از شدت علاقه و انسى كه به جسدم داشتم، وارد قبر شدم، و مردم روى قبر را پوشانيدند. ناگاه منادى حق ندا كرد: اى بنده من محمد باقر، براى امروز چه آوردى؟. من اعمال نيك خود را برشمردم، قبول نشد (يعنى به عنوان عمل فوق العاده و كامل پذيرفته نشد). باز همان صدا را از آن منادى شنيدم، مضطرب گشتم و در تنگنا قرار گرفتم، در اين هنگام ناگاه به يادم آمد كه يك روز سواره در بازار بزرگ اصفهان مى‏گذشتم، ديدم گروهى در اطراف يك نفر مومن، اجتماع كرده‏اند و از او مطالبه طلب خود مى‏كنند، و او را مى‏زنند و به او ناسزا مى‏گويند، او مى‏گفت : الان ندارم به من مهلت بدهيد، ولى به او مهلت نمى‏دادند، من به جلو رفتم و اعلام كردم كه او را رها كنيد، بدهكارى‏هاى او را من مى‏پردازم، مردم او را رها كردند و من بدهكارى‏هاى او را پرداختم، و او را به خانه خود آوردم و به او احترام و كمك كردم. همين حادثه يادم آمد و عرض كردم، خدايا چنين عملى دارم، اين عمل را از من پذيرفتند و امر كردند درى از قبرم به بهشت باز شد و مشمول نعمتهاى بى كران الهى شدم، و به دعاهاى مومنان و زيارت آنها از قبر من، بهرمند هستم، و من آنها را مى‏بينم ولى آنها من را نمى‏بينند. بنابراين اى سيد (نعمت اللّه جزائرى) اگر من در دنيا داراى مكنت مالى نبودم، چگونه مى‏توانستم مومنى را در بازار از چنگ خلق نجات دهم و نتيجه‏اش را امروز اين چنين بگيرم. سيد نعمت اللّه مى‏گويد: از خواب بيدار شدم و فهميدم كه آنچه را كه علامه مجلسى در دنيا جمع كرده بود، چون در راه مصالح مردم و اسلام مصرف مى‏شد، مايه نجات او گرديد(165) 4- نمونه‏اى از عذاب قبر امام صادق (عليه السلام) فرمود: شخصى از احبار (علماى خوب يهود) از دنيا رفت، در عالم قبر (فرشتگان) او را نشاندند، چند فرشته به او گفتند: مى‏خواهيم صد تازيانه به تو بزنيم، او جواب داد: طاقت ندارم. گفتند: 99 تازيانه به تو بزنيم، او باز جواب داد طاقت ندارم. به همين ترتيب (چون آدم خوب بود) يك يك كم كردند، تا اين كه گفتند: يك تازيانه را حتما بايد بخورى. او گفت: چرا، مگر چه كرده‏ام؟ به او گفتند: زيرا تو يك روز بدون وضو نماز خواندى، و بر يك شخص مظلومى مى‏گذشتى، و او را يارى نكردى، به خاطر اين دو خصلت، بايد تازيانه بخورى. به او يك تازيانه زدند، بر اثر آن، قبرش پر از آتش گرديد. (166). 5- سگى بر روى جنازه‏ نويسنده كتاب معادشناسى، علامه سيد محمد حسين حسينى نقل مى‏كند: دوستى به نام دكتر حسين احسان داشتم، زمستانها شش ماه به كربلا مسافرت مى‏كرد و در آنجا مطب داشت و از فقراء مزد نمى‏گرفت، بسيار شخص باصفا و خيرانديش بود كه حدود پانزده سال قبل از دنيا رفت، او نقل مى‏كرد، براى زيارت به كاظمين مشرف شدم در كنار شط دجله ديدم جنازه‏اى را با ماشين آوردند و پياده كردند و بر دوش گرفتند و به طرف حرم مطهر امام كاظم (عليه السلام) و امام محمد تقى (عليه السلام) بردند، من هم كه عازم حرم بودند، به دنبال جنازه حركت كردم، ناگاه ديدم يك سگ سياه و وحشت انگيز بر روى جنازه نشسته است، بسيار تعجب كردم، با خود مى‏گفتم، چرا آن سگ روى جنازه رفته، ولى متوجه نبودم كه آن سگ بدن برزخى آن جنازه است، نه سگ خارجى، از افرادى كه نزديكم بودم پرسيدم: روى جنازه چيست؟. گفتند: چيزى نيست، همان پارچه‏اى است كه مى‏بينى، در اين هنگام دريافتم، آن سگى را كه مى‏بينم شكلى مثالى و برزخى صاحب آن جنازه است كه تنها من مى‏بينم ولى ديگران نمى‏بينند، ديگر چيزى نگفتم تا جنازه را به صحن مطهر رسانيدند، هنگام ورود به صحن ديدم آن سگ از روى تابوت به پائين پريد و در گوشه‏اى در بيرون صحن ايستاد، تا اين كه آن جنازه را طواف دادند و بيرون

12- شخصى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) پرسيد: عزرائيل روح مومن را چگونه قبض مى‏كند؟ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) در پاسخ فرمود: عزرائيل وقتى كه براى قبض روح مومن وارد مى‏شود، همانند بنده ذليل در برابر مولايش، در پيشگاه مومن توقف مى‏كند، و با همراهانش نزديك مومن نمى‏آيد مگر اين كه نخست بر آن مومن سلام مى‏كند و او را به بهشت مژده مى‏دهد.(160) 13- رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) در ضمن گفتارى فرمود: من مات على حب آل محمد مات شهيدا... الا و من على حب آل محمد بشره ملك الموت بالجنه، ثم منكر و نكير. كسى كه با داشتن حب آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) بميرد، شهيد مرده است... آگاه باشيد! كسى كه با داشتن حب آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) بميرد، فرشته مرگ (عزرائيل) او را به بهشت مژده دهد. و سپس دو فرشته منكر و نكير (در عالم قبر) او را به بهشت مژده مى‏دهند(161) 14-امام باقر (عليه السلام) فرمود: ما من مومن يموت و لا كافر فيوضع فى قبره، حتى يعرض عمله على رسوا اللّه و على على (عليه السلام) فهلم جرا... . هيچ مومنى و هيچ كافرى نيست، مگر اين كه هنگامى كه او را در قبرش مى‏نهند، اعمال او بر رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) و امام على (عليه السلام) و امامان ديگر، ارائه مى‏شود.(162) (پايان فصل چهارم) فصل پنجم: 37 داستان از جهان برزخ نشانگر اوضاع آن جهان‏ 1- عذاب دروغگو در عالم برزخ‏ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: شخصى نزد من آمد و گفت: برخيز برخاستم و با او به جايى رفتم، در آنجا دو نفر، يكى ايستاده و يكى نشسته ديدم، آن شخص ايستاده، يك انبر آهنى بزرگى در دست داشت و به دهان آن شخص نشسته مى‏گذاشت، و دو طرف دهان او را با انبر مى‏گرفت، و مى‏كشيد، به طورى كه به هر طرف مى‏كشيد، آن شخص نشسته به همان طرف، خم مى‏شد، من از آن شخص كه مرا صدا زد و مرا از جاى خود بلند كرد، پرسيدم : اين صحنه چيست؟ گفت: اين شخص نشسته در دنيا دروغگو بود (ولى بى توبه از دنيا رفت) اكنون در اين عالم برزخ تا فرا رسيدن قيامت، همواره اين گونه عذاب مى‏شود.(163) 2- كشف گوشه‏اى از عالم برزخ و مسخ بنى اميه‏ امام صادق (عليه السلام) فرمود: روزى پدرم امام باقر (عليه السلام) در كنار كعبه با مردى گفتگو مى‏كرد، ناگهان در آنجا ديد جانورى شبيه سوسمار مى‏جنبد و دهانش حركت مى‏كند، پدرم به آن مرد گفت: آيا مى‏دانى كه اين جانور چه مى‏گويد؟. او گفت: نه نمى‏دانم امام باقر (عليه السلام) فرمود: (اين گوشه‏اى از عالم برزخ است كه يكى از افراد بنى اميه كه مرده‏اند به اين صورت درآمده و) مى‏گويد: اگر عثمان را به بدى ياد كنى، حتما به على (عليه السلام) ناسزا مى‏گويم. سپس فرمود: همه بنى اميه هنگام مرگ به صورت اين جانور (شبيه سوسمار) مسخ شدند، از جمله عبدالملك بن مروان (پنجمين خليفه اموى) كه به اين صورت در آمده، حتى فرزندانشان او را به اين شكل ديدند، حيران بودند كه با او چه كنند، ناگهان ناپديد شد، آنها تنه درختى را كفن كردند و به صورت ظاهر آن را بردند و دفن كردند، تا مردم با خبر نشوند (164) 3- نجات علامه مجلسى، در عالم برزخ‏ علامه بزرگ، سيد نعمت اللّه جزائرى (رحمة الله عليه) از علماى برجسته عصر علامه محمدباقر مجلسى (رحمة الله عليه) (متوفى 1111 ه. ق) بود، و به اصفهان آمد و در محضر علامه مجلسى، بهره‏هاى علمى فراوان برد، و آنچنان به او نزديك شد كه مانند يكى از اهالى خانه علامه مجلسى به شمار مى‏آمد. علامه مجلسى (ره) نظر به اينكه داراى شاگردان و خدمتكاران، و مورد احترام مقامات دولتى و مردم بود، زندگيش تا حدودى داراى تشكيلات به نظر مى‏رسيد، به نظر بعضى مى‏آمد كه مثلا بر خلاف زهد و پارسايى اسلامى است. مرحوم سيد نعمت الله جزايرى مى‏گويد: روزى با كمال تواضع، به علامه مجلسى (رحمة الله عليه) تذكر دادم، سرانجام گفتم: من كوچكتر از آن هستم كه با شما در اين خصوص كه ظاهر متمايل به دنيا شده‏ايد، بحث كنم. ولى با شما عهد مى‏كنم كه هر كدام قبل از ديگرى از دنيا رفتيم، به خواب ديگرى بيائيم، تا روشن گردد كه آيا حق با من است (كه بايد با كمال سادگى، دور از تشكيلات دنيا زندگى كرد) يا حق با شما است ؟ علامه مجلسى اين پيشنهاد را پذيرفت. پس از مدتى علامه مجلسى (رحمة الله عليه) از دنيا رفت، عموم مردم عزادار شدند، و به عزادارى پرداختند، بعد از يك هفته كنار قبرش رفتم، و پس از قرائت قرآن و دعا، همانجا خوابم برد، در عالم خواب ديدم گويا علامه مجلسى از قبر بيرون آمده، لباسهاى زيبا در تن داشت و چهره‏اش با شكوه بود در همين هنگام يادم آمد كه علامه مجلسى از دنيا رفته است دستش را گرفتم و گفتم: اى مولاى من، هم اكنون طبق معاهده‏اى كه داشتم به من خبر بده كه حق با من بود يا با تو، و به تو چه گذشت؟.

آوردند، ديدم دوباره آن سگ به روى تابوت پريد و بر بالاى آن جنازه رفت. صاحب آن جنازه يك فرد مجرم و متجاوزى بود كه صورت برزخى او به صورت سگ، مجسم شده بود، و چون مرحوم دكتر حسين احسان داراى صفاى باطن، و ذهن پاك بود، داراى چشم برزخى شده و آن منظره را مى‏ديد، ولى ديگران چيزى نمى‏ديدند(167) 6- علاقه خاص آيت اللّه حائرى به كربلا، و رسيدن او به مراد، در عالم برزخ‏ مرحوم آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبد الكريم حائرى (رحمة الله عليه) موسس حوزه علميه قم، در سنين بين هفتاد و هشتاد، در بهمن ماه سال 1315 شمسى (17 ذيقعده 3551ه.ق) وفات كرد، قبر شريفش در مسجد بالاسر، كنار مرقد حضرت معصومه (سلام الله عليه) در قم است. دوران تحصيلات و تدريس او در نجف اشرف و سامره و كربلا و سپس اراك و قم بود، اين مرد بزرگ در سال 1340 قمرى به قم آمد (عجب اينكه نام شريف او الشيخ عبدالكريم الحائرى اليزدى به حساب ابجد، مطابق با 1340 است). او در همين سال، حوزه علميه قم را تاسيس كرد و بنيان يك حوزه علمى وسيع را در آن سال در سرزمين مبارك قم پديد آورد. او علاقه خاصى به كربلا داشت، مى‏گفت : من آرزو دارم باز به كربلا بروم و آرزو بر جوانان عيب نيست (اين كلمه را به صورت مزاح مى‏گفت). و مى‏فرمود: افسوس ديگر نمى‏توانم به كربلا بروم، با اين بارى كه از امور مادى و معنوى مردم بر دوش من است. گرچه تا آخر عمر نتوانست به كربلا برود، ولى در خواب مسلم ديده شده كه روح آن مرد بزرگ، پس از وفاتش به كربلا و عتبات رفته است، در اينجا به ذكر دو خواب مى‏پردازيم: 1- آقاى حاج آقا شمس الضحى اراكى، در همان شب فوت آيت اللّه العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى (رحمة الله عليه) در خواب مى‏بيند، آيت اللّه حاج ميرزا مهدى بروجردى (محرر و سرپرست امور بيت مرحوم حائرى)، به ايشان تلفن كرد كه آقاى شيخ (عبدالكريم) به اراك مى‏آيند كه از آنجا به كربلا بروند و شمس الضحى در عالم خواب مشاهده مى‏كند كه آقاى حاج شيخ (عبدالكريم) به خانه كرهرورد (قريه‏اى نزديك اراك) آمدند و از كنار ديوار باغ، به طرف آسمان اوج گرفتند و به سوى كربلا رفتند، همراه ايشان كسى يا كسانى نيز بودند. 2- آيت اللّه حاج سيد على لواسانى، در آن وقت در نجف بود، همان شب فوت حاج شيخ عبدالكريم، در خواب مى‏بيند، مردم براى استقبال جنازه به طرف بازار بزرگ و جانب دروازه نجف اشرف مى‏روند، ايشان مى‏پرسد مردم را براى چه بيرون آمده‏اند؟ مى‏گويند: جنازه حاج شيخ عبدالكريم را مى‏آورند. فرداى آن شب، آقاى لواسانى به صحن حضرت على (عليه السلام) وارد مى‏گردد، مى‏بيند، بعضى از طلبه‏ها صحبت از قم و بيت حاج شيخ عبدالكريم، مى‏نمايند، آقاى لواسانى از آنها مى‏پرسد: به چه مناسبت از قم صحبت مى‏كنيد؟. مى‏گويند: مگر خبر ندارى آقاى حاج شيخ در قم فوت شده است (168). اين مطلب نيز، در حقيقت نشان دهنده گوشه‏اى از عالم برزخ است، و حاكى است كه آن مرجع بزرگ، پس از مرگ به مراد خود، (رفتن به كربلا) رسيده است. 7- سخن گفتن پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) با كشته شدگان بدر هنگامى كه مسلمانان در جنگ بدر، بر مشركان پيروز شدند و جمعى از بزرگان قريش به هلاكت رسيدند، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) دستور داد جنازه دشمنان را در ميان چاه بدر انداختند، سپس پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) بر دهانه چاه ايستاد و به كشته شدگان خطاب كرد و فرمود: و شما همسايگان و معاصران بدى براى رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) بوديد، او را از خانه‏اش مكه، بيرون نموده سپس همه با هم اجتماع نموده و به جنگ با او پرداختند، اكنون آنچه را كه خدا به من وعده داده است ديدم كه حق است. عمر بن خطاب گفت: اى رسول خدا! سخن با پيكرهائى كه روح از آنها جدا شده، چه فايده‏اى دارد؟ رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: اى پسر خطاب! ساكت باش، سوگند به خدا كه تو از آنها شنواتر نيستى، و بين آنها و فرشتگان كه با گرزهاى آهنين آنها را بگيرند هيچ فاصله‏اى نيست مگر آنكه من صورت خود را اين گونه از آنها برگردانم. (169) و در بعضى از روايات آمده: رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) كنار دهانه چاه بدر، سران مشترك را كشته شده بودند، يك يك نام برد، و فرمود: من آنچه را خداوند به من وعده داده بود ديدم و به حق يافتم، آيا شما هم به آنچه وعده داده شده بوديد به حق يافتيد؟. يكى از حاضران گفت : اى رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) آيا با مردگان سخن مى‏گوئى؟. پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: سوگند به كسى كه جانم در دست او است، آنها سخن مرا بهتر از شما مى‏شنوند، ولى قدرت بر جواب دادن را ندارند. (170)

عالم برزخ در چند قدمى ما محمد محمدى اشتهاردى - ۸ - 8- سخن گفتن على (عليه السلام) با جنازه كعب و طلحه‏ پس از جنگ جمل كه در عصر خلافت امام على (عليه السلام) با سپاه طلحه و زبير، در بصره رخ داد، امام على (عليه السلام) در ميان كشته‏ها عبور مى‏كرد، ناگاه چشمش به جنازه كعب بن سوره (قاضى گمراه بصره) افتاد، همان كسى كه قرآنى به گردن خود آويزان كرد و با بستگان خود در صف دشمن به جنگ با سپاه على (عليه السلام) پرداخت و سرانجام در همين جنگ به هلاكت رسيد. امام على (عليه السلام) به حاضران فرمود: كعب را بنشانيد، او را نشاندند، امام على (عليه السلام) خطاب به او فرمود: اى كعب! من آنچه را كه خداوند به من وعده داده بود به حق يافتم، آيا تو نيز به آنچه خدايت وعده داده بود به حق يافتى؟. سپس فرمود: جنازه كعب را بخوابانيد، از آنجا اندكى عبور كردند، ناگاه چشم امام على (عليه السلام) به جنازه طلحه افتاد، فرمود: او را بنشانيد، او را نشاندند، امام على (عليه السلام) همان سخن را به او نيز فرمود، سپس دستور داد، جنازه او را نيز به زمين خواباندند. يكى از حاضران عرض كرد: اى امير مومنان! به دو كشته‏اى كه نمى‏شنوند چه مى‏گفتى؟. امام على (عليه السلام) به او فرمود: سوگند به خدا آنها سخن مرا شنيدند چنانكه كشته شدگان افتاده در ميان چاه بدر، سخن رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) را شنيدند(171) 9- تجسم عمل به صورت سگ و جوان زيبا در عالم برزخ‏ علامه بزرگ شيخ بهاءالدين عاملى (رحمة الله عليه) روزى به ديدار يكى از مردان وارسته و عارف و زاهد كه در حجره يكى از قبرستانهاى اصفهان زندگى مى‏كرد، رفت، آن عارف زاهد به شيخ بهاء گفت: روز گذشته در اين قبرستان حادثه عجيبى را مشاهده نمودم و آن اين بود كه ديدم: جماعتى جنازه‏اى آوردند و در اين قبرستان در فلان محل به خاك سپردند و رفتند، پس از ساعتى بوى بسيار خوشى به مشام رسيد، كه از بوهاى اين عالم نبود، حيران بودم و به راست و چپ نگاه مى‏كردم تا بدانم اين بو از كجا است، ناگاه ديدم جوان زيبا چهره‏اى كه لباس جالب و فاخر در تن داشت، در قبرستان عبور مى‏كند، او رفت تا به آن قبر رسيد وقتى كه كنار آن قبر نشست، ناگاه ديدم مفقود شد، گويا وارد آن قبر گرديد، پس از مدتى ناگاه بوى بسيار ناراحت كننده و بدى به مشامم رسيد، كه از هر بوى بد اين عالم، پليدتر بود، نگاه كردم ديدم سگى حركت مى‏كند، آن سگ به كنار همان قبر رفت و همانجا پنهان شد، تعجب كردم، و در همين حال بودم ناگاه ديدم آن جوان زيبا چهره، از قبر بيرون آمد، در حالى كه مجروح شده بود و بسيار ناراحت به نظر مى‏رسيد، از همان راهى كه آمده بود، باز مى‏گشت، من به دنبال او رفتم و به او رسيدم و از او خواهش كردم كه حقيقت حال را براى من بگويد. آن جوان گفت: من عمل نيك اين مرده بودم، و مامور بودم كه در قبر او باشم، اين سگى كه ديدى آمد، اعمال ناصالح او بود، من خواستم او از قبر بيرون كنم، و از صاحبم دفاع نمايم، ولى آن سگ مرا دندان گرفت، و گوشت مرا كند و بر من غالب گرديد، ناچار از قبر بيرون آمدم، مى‏بينى كه مجروح هستم، آن سگ نگذاشت كه من با صاحبم در قبر بمانم. شيخ بهاءالدين پس از شنيدن اين حادثه عجيب از آن عارف زاهد، به او گفت: راست گفتى: چرا كه ما اعتقاد داريم اعمال انسان به صورت‏هاى مناسب خود، مجسم مى‏گردد. 10- عمل صالح فرزند، و برطرف شدن عذاب قبر پدر رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: روزى حضرت عيسى (عليه السلام) از كنار قبرى عبور مى‏كرد، (با چشم برزخى) ديد، صاحب آن قبر را عذاب مى‏كنند، سپس در سال آينده از آنجا عبور كرد، ديد عذاب از صاحب آن قبر برداشته شده است، به خدا متوجه شد و عرض كرد: پروردگارا سال قبل از كنار اين قبر عبور كردم، صاحبش عذاب مى‏شد، ولى اكنون از اينجا عبور مى‏كنم، عذاب او برداشته شده است، رازش چيست؟. خداوند به او وحى كرد: يا روح اللّه انه ادرك له ولد صالح، فاصلح طريقا و اوى يتيما فغفرت له بما عمل ابنه. اى روح خدا ! صاحب اين قبر داراى فرزند نيكوكارى بود، كه به حد بلوغ رسيده، پس راهى را اصلاح كرد و به يتيمى پناه داد، به خاطر اين دو كار نيك پسر او، او را بخشيدم(172). 11- همدم عالم برزخ و حشر و نشر قيس بن عاصم همراه جماعتى از بنى تميم به محضر مبارك پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) آمدند صيلصال بن دلهمش (يكى از اصحاب) در نزد آن حضرت بود. قيس عرض كرد. اى پيامبر خدا! ما را موعظه كن تا از آن بهرمند شويم، زيرا ما در صحرا رفت و آمد مى‏كنيم (و نياز شديد به موعظه داريم). پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) پس از گفتارى فرمود: اى قيس ! قطعا وقتى كه مرگ به سراغت آمد قرينى ( همدمى) با تو دفن شود، او زنده است و تو مرده‏اى، اگر او كريم و ( بزرگوار و با شخصيت) باشد، تو را گرامى مى‏دارد و اگر لئيم ( پست و فرومايه) باشد، تو را به خودت وا مى‏گذارد، تو محشور نمى‏شوى مگر با آن،

همدم، مبعوث نشوى، مگر به او، سؤال كرده نشوى، مگر از او، بنابراين همدم صالحى براى خود قرار بده، زيرا اگر صالح باشد، با او انس مى‏گيرى، و اگر فاسد باشد، از هيچ چيزى وحشت نمى‏كنى، مگر از او، و آن همدم عمل تو است. صلصال عرض كرد: دوست داشتم، اين سخن در چند شعر در آيد، و ما به آن، بر هر كه نزديك ما است، افتخار كنيم، و آن را گنجينه‏اى ماندنى براى خود سازيم. پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به دنبال ( شاعر معروف آن عصر) حسان بن ثابت فرستاد، تا او را حاضر كنند، و آن گفتار را به شعر تبديل نمايد. قيس مى‏گويد: هنوز حسان نيامده بود، من اشعارى را كه تا حدودى معناى كلام پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) را ترسيم كرد، پيش خود، سرودم، و به رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) عرض كردم : من اشعارى دارم كه به گمانم با مضمون سخن شما تطبيق كند، فرمود بگو، گفتم: تخير قرينا من فعالك انما قرين الفتى فى القبر ما كان يفعلولا بد بعد الموت من ان تعده ليوم ينادى المرء فيه فيقبلفان كانت مشغولا بشيى‏ء فلا تكن بغير الذى يرضى به اللّه تشغلفلن يصحب الانسان من بعد موته و من قبله الا الذى كان يعملالا انما الانسان ضيف لا هله يقيم قليلا بينهم ثم يرحل همدم و دوستى از كارهايت انتخاب كن، كه همانا همدم انسان در قبر عمل اوست. و چاره‏اى نيست كه بايد (براى) بعد از مرگ آن همدم را آماده كنى، براى آن روزى كه انسان را ندا مى‏زنند و او مى‏آيد. پس اگر به كارى مشغول هستى، به چيزى جز آنچه موجب خوشنودى خدا است، مشغول نباش. و هرگز بعد از مرگ و قبل از آن : جز عمل، چيزى همنشين او نيست. آگاه باش كه انسان ( در اين دنيا) مهمان خويشان خود است، ولى پس از اندك زمانى از ميان آنها كوچ مى‏كند(173) 12- عذاب معاويه در عالم برزخ‏ امام صادق (عليه السلام) فرمود: همراه پدرم در بيابان عشفان (نزديك مكه) سوار بر استر حركت مى‏كرديم، ناگهان استر رم كرد، به پيش نگاه كرديم ديديم زنجيرى به گردن مردى بسته‏اند، و دو طرف آن زنجير در دست مرد ديگرى است، و او را مى‏كشاند، آن مردى كه زنجير در گردنش بود به پدرم عرض كرد: به من آب بياشام. آن مردى كه او را با زنجير مى‏كشيد، به پدرم گفت: آب به اين مرد نرسان، خدا به او آب نرساند من به پدرم گفتم : اين مرد تشنه با اين حال، كيست؟ فرمود: اين معاويه است (كه در عالم برزخ) عذاب مى‏شود. ( بحار، ج 6، ص 248، به نقل از الاختصاص شيخ مفيد، نظير اين مطلب در برابر امام سجاد (عليه السلام) رخ داد، يحيى بن ام طويل كه همراه آن حضرت بود، پرسيد: اين مرد تشنه و گرفتار عذاب كيست ؟ امام سجاد(ع) فرمود: این ملعون معاویه است(همان مدرک)) 13- عذاب قبر دو نفر به خاطر دو گناه‏ جابر بن عبداللّه انصارى مى‏گويد: همراه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) عبور مى‏كردم تا به كنار دو قبر رسيديم، آن حضرت فرمود: صاحبان اين دو قبر اكنون عذاب مى‏شوند، عذاب يكى از اينها از اين رو است كه در دنيا غيبت مى‏كرد و عذاب ديگرى از اين روست كه از پاشيدن قطرات ادرار به بدنش، پرهيز نداشت. سپس پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم)، چوب تازه‏اى طلبيد و آن را دو نيمه كرد و فرمود: هر كدام را در يكى از آن دو قبر فرو كنيد، همين كار را انجام داديم فرمود: تا هنگامى كه اين دو چوب تازه و تر هستند، آنها عذاب نمى‏شوند (174) 14- عذاب ابن زياد در عالم برزخ‏ در ماجراى قيام مختار كه در سال 66 و 67، هجرى قمرى واقع شد، عبيداللّه بن زياد در كنار شهر موصل به دست ابراهيم بن مالك اشتر كشته شد، ابراهيم سرهاى بريده ابن زياد و سران دشمن را براى مختار فرستاد، مختار در اين هنگام غذا مى‏خورد، كه سرهاى بريده دشمنان را كنار مسند مختار به زمين ريختند. مختار گفت: حمدو سپاس خداوند را كه سر مقدس حسين (عليه السلام) را هنگامى كه ابن زياد غذا مى‏خورد نزدش آوردند، اكنون سر نحس ابن زياد را در اين هنگام كه غذا مى‏خورم نزد من آوردند. در اين هنگام ديدند مار سفيدى در ميان سرها پيدا شد و وارد سوراخ بينى ابن زياد شد و از سوراخ گوش او بيرون آمد، و از سوراخ گوش او وارد گرديد و از سوراخ بينى او بيرون آمد، و اين عمل چندين بار تكرار گرديد. مختار پس از صرف غذا برخاست و با كفشى كه در پايش بود به صورت نحس ابن زياد زد، سپس كفشش را نزد غلامش انداخت و گفت: اين كفش را بشوى كه آن را به صورت كافر نجس نهادم، مختار سرهاى نحس دشمنان را براى محمد حنفيه در حجاز فرستاد، محمد حنيفه سر ابن زياد را نزد امام سجاد (عليه السلام) فرستاد، امام سجاد در آن وقت، غذا مى‏خورد، فرمود، روزى سر مقدس پدرم را نزد ابن زياد آوردند، او غذا مى‏خورد، عرض كردم: خدايا مرا نميران تا اينكه سر بريده ابن زياد را در كنار سفره‏ام كه غذا مى‏خورم بنگرم، حمد و سپاس خدا را دعايم را اكنون به استجابت رسانيده است‏(175).

نكته قابل توجه اينكه: مرحوم حاج شيخ عباس محدث قمى مى‏نويسد: آن مار، مكرر از بينى ابن زياد وارد مى‏شد و از گوش او بيرون مى‏آمد، و تماشاچيان مى‏گفتند: قد جائت قد جائت: مار باز آمد، مار باز آمد. و مى‏نويسد،: همان هنگام كه ابن زياد در مجلس خود با چوب خيزان مكرر بر لب و دندان امام حسين (عليه السلام) مى‏زد، شايد بر اساس تجسم اعمال همان چوب خيزران در عالم برزخ به صورت مار در آمده و مكرر از بينى او وارد مى‏شد و از سوراخ گوش او بيرون مى‏آمده، تا در همين دنيا، مردم مجازات ننگينش را ببينند.(176) 15- دور نماى عذاب دنيا پرستان طاغوتى در عالم برزخ‏ روزى عيسى (عليه السلام) همراه حواريون (دوستان نزديكش) در بيابان عبور مى‏كردند، تا به يك آبادى ويران شده رسيدند و اهل آن و پرنده‏ها و جاندارانش يكجا مرده بودند، حضرت عيسى (عليه السلام) به حواريون فرمود: اينها بر اثر عذاب عمومى و خشم الهى به هلاكت رسيده‏اند، و اگر به مرگ خود به تدريج مرده بودند، همديگر را به خاك مى‏سپردند. حواريون: اى روح خدا، از خدا بخواه اينها را زنده كند تا به ما بگويند، به خاطر چه كارى، گرفتار مجازات عمومى الهى شده‏اند؟ تا ما از اين كار دورى كنيم. عيسى (عليه السلام)، از خدا خواست، پس از جانب فضا به او ندا شد كه آنان را صدا بزن. عيسى (عليه السلام)، شبانه بر بالاى تپه‏اى رفت و فرمود: اى مردم اين روستا. يك نفر از آنها صدا زد: بلى اى روح خدا! و كلمه‏اش. عيسى (عليه السلام) : واى بر شما، كردار شما چه بود، كه اين گونه گرفتار عذاب شده‏ايد؟. مرد زنده شده: 1- ما طاغوت را مى‏پرستيديم، 2- دنيا را دوست داشتيم به همراه ترس اندك از خدا، 3- آرزوى طول و دراز داشتيم، 4- و در سر گرميها و بازى‏هاى دنيا، غافل بوديم. عيسى (عليه السلام) دوستى شما به دنيا چگونه بود؟. مرد زنده شده: مانند علاقه كودك به مادرش، هرگاه به ما رو مى‏آورد، شاد و خرسند مى‏شديم، و چون از ما رو مى‏گردانيد، گريان و غمگين مى‏شديم. عيسى (عليه السلام): پرستش شما از طاغوت چگونه بود؟ مرد زنده شده: گنهكاران پيروى مى‏كرديم. عيسى (عليه السلام) : سرانجام كار شما و چگونه شد؟ مرد زنده شده: شب در عافيت بوديم، و صبح خود را در هاويه ديديم. عيسى (عليه السلام) : هاويه چيست؟ مرد زنده شده: سجين است. عيسى (عليه السلام) : سجين چيست؟ مرد زنده شده: جبال من جمر توقد علينا الى يوم القيامه: سجين، كوهى از آتش گداخته است كه تا روز قيامت بر ما فروزان است. عيسى (عليه السلام): چه گفتيد؟ و به شما چه گفته شد؟ مرد زنده شده: گفتيم : ما را به دنيا باز گردانيد كه در آن، زهد ورزيم، به ما گفته شد: دروغ مى‏گوئيد. عيسى (عليه السلام): واى بر تو چرا غير از تو كسى از بين مردگان، با من صحبت نكرد. مرد زنده شده: اى روح خدا! همه آنها با دهنه آتشين، مهار شده‏اند، و به دست فرشتگان غضب، گرفتارند، من در ميان آنها بودم ولى از آنها نبودم، وقتى كه عذاب آمد، مرا نيز فرا گرفت، اكنون من به تار موئى بر لبه دوزخ آويزان هستم، و نمى‏دانم كه بر آن واژگون مى‏شوم، يا رهائى مى‏يابم؟ ( اين همان عالم برزخ است كه مجرمان گرفتار عذاب آن شده‏اند). عيسى (عليه السلام) به حواريون فرمود: يا اوليا اللّه اكل الخبز اليابس بالملح الجريش و النوم على المزابل خير كثير مع عافيه الدنيا و الاخره اى دوستان خدا! در خوردن نان خشك با نمك زبر، و خوابيدن روى خاشاكها خير بسيار است، در صورتى كه همراه عافيت دنيا و آخرت باشد.(177) 16 - مكافات ابن ملجم در عالم برزخ‏ راويان حديث از ابن رقا نقل مى‏كنند كه گفت: در مكه كنار مسجدالحرام بودم، ديدم گروهى از مردم كنار قبر مقام ابراهيم (عليه السلام) اجتماع كرده‏اند، گفتم چه خبر است؟ گفتند: يك نفر راهب (عالم و عابد مسيحى) مسلمان شده (و راز مسلمان شدنش را تعريف مى‏كند). به ميان جمعيت رفتم و سر كشيدم، ديديم پير مردى لباس پشمينه و كلاه پشمينه پوشيده، و قد بلندى دارد در مقابل مقام ابراهيم نشسته است و سخن مى‏گويد: شنيدم مى‏گفت: روزى در صومعه خود نشسته بودم، و به بيرون صومعه نگاه مى‏كردم، ناگاه پرنده بزرگى مانند باز شكارى ( لاشخور) ديدم، روى سنگى كنار دريا فرود آمد، چيزى را، قى كرد، ديدم يكچهارم انسان از دهانش بيرون آمد، سپس رفت و ناپديد شد و باز برگشت و قى كرد، ديدم يكچهارم ديگر انسانى از دهانش خارج شد، باز رفت و ناپديد شد و بازگشت و يك چهارم انسانى را، قى كرد، و براى بار چهارم نيز پريد و رفت و سپس بازگشت، يك چهارم انسان را قى كرد، و يك انسان به وجود آمد، سپس ديدم همان پرنده رفت و ناپديد شد و سپس بازگشت و بر آن انسان منقار زد و يك چهارم او را ربود و رفت، بار ديگر آمد و همين كار را كرد، بار سوم، و سپس بار چهارم آمد و به ترتيب قبل بر آن منقار زد و همه او را ربود و رفت.

در تعجب فرو رفتم كه خدايا اين شخص كيست كه اين گونه عذاب مى‏شود، متاثر بودم كه چرا نرفتم از او بپرسم، طولى نكشيد ديدم، همان پرنده آمد و در همان محل قبلى، قى كرد، و يكچهارم انسان از دهانش بيرون آمد، سپس رفت و بار دوم و سوم و چهارم آمد و در هر بار يك چهارم او را قى كرد، وقتى كه آن چيز قى شد، انسان كامل شد، با شتاب نزدش رفتم، و گفتم، تو كيستى و چه كرده‏اى؟. گفت: من ابن ملجم هستم، على بن ابى طالب (عليه السلام) را كشتم، خداوند اين پرنده را مامور من ساخته كه هر روز اين گونه مرا مى‏كشد و زنده مى‏كند. گفتم: على بن ابى طالب كيست؟ گفت: پسر عموى رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم)، پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) همين حادثه عجيب باعث شد (كه به حقانيت اسلام پى بردم و) مسلمان شدم‏(178) 17- پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و دفن فاطمه بنت اسد (سلام الله عليها) فاطمه بنت اسد مادر امام على (عليه السلام) از زنان بزرگ صدر اسلام، بود و بسيار به رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) علاقه داشت، و نخستين زنى بود كه پس از هجرت رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم)، به مدينه، به دنبال آن حضرت به مدينه هجرت كرد و در سخت‏ترين شرائط، مسلمان شد و خدمت بسيار به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) كرد، و براى آن حضرت مادرى مهربان و دلسوز بود. هنگامى كه فاطمه بنت اسد، از دنيا رفت، حضرت على (عليه السلام) گريان به حضور رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و خبر داد. قطرات اشك از چشمان پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) سرازير شد و فرمود: خدا او را بيامرز كه تنها مادر تو نبود، بلكه مادر من نيز بود، آنگاه عمامه و پيراهن خود را به امام على (عليه السلام) داد و فرمود : اينها را براى فاطمه (سلام الله عليها) كفن قرار بده، و به زنان بگو در غسل دادن جنازه او دقت كنند، و آن را حركت ندهند تا من بيايم. هنگام حركت دادن جنازه، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و دنبال جنازه او حركت نمود و بر او نماز خواند، و چهل بار تكبير در نماز گفت، سپس وارد قبر شد و در آن، دراز كشيد، مدتى در قبر خوابيد، آنگاه جنازه را دفن كردند، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) بالاى سر فاطمه (سلام الله عليها) در ميان قبر ايستاد و فرمود: اى فاطمه! من محمد سيد فرزندان آدم هستم، و به آن افتخار نمى‏كنم، هنگامى كه دو فرشته نكير و منكر نزد تو آمدند و پرسيدند پروردگار و دينت كيست، در پاسخ بگو: اللّه ابى و محمد نبيى، و الاسلام دينى، و القرآن كتابى، و ابنى امامى و وليى: پروردگارم خداست، و پيامبرم محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) است، و دينم اسلام مى‏باشد و كتابم قرآن است و امام و رهبرم پسرم مى‏باشد. آنگاه فرمود: خدايا فاطمه (سلام الله عليها) را بر گفتار حق، استوار كن سپس از قبر بيرون آمد، و با دست مبارك، خاك‏ها را در ميان قبر ريخت تا اينكه فارغ شد، آنگاه دستها را بر هم زد تا خاكها را بريزد، در اين هنگام فرمود: سوگند به آن كه جانم در دست اوست، فاطمه بنت اسد (سلام الله عليها) صداى دستهاى مرا مى‏شنود (179). عمار برخاست و عرض كرد: اى رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم)، درباره فاطمه به گونه‏اى رفتار كردى كه با هيچكس چنين رفتار نكردى؟ پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) : فاطمه، سزاوار و شايسته اين رفتار بود، او فرزندان خود را گرسنه مى‏داشت و مرا سير مى‏كرد، كودكانش را برهنه مى‏كرد، و مرا مى‏پوشانيد. عمار: چرا در نماز بر او چهل بار تكبير گفتى؟ و چرا... و چرا... پيامبر: زيرا چهل صف از فرشتگان در نماز فاطمه (سلام الله عليها) شركت نمودند، براى هر صفى، يك تكبير گفتم. علت اين كه لباسم را كفنش نمودم، اين بود كه وقتى به او گفتم: مردم در قيامت، برهنه هستند، فاطمه فرياد كشيد و از برهنگى و رسوائى قيامت، پريشان شد، با لباسم او را كفن نمودم تا پوشيده بماند، و در قبر از خدا خواستم كه كفنش نپوسد. و چون فاطمه از سوال و عذاب قبر مى‏ترسيد در قبرش خوابيدم تا خداوند از قبر او دريچه‏اى به بهشت گشود و قبرش باغى از باغهاى بهشت گرديد.(180) 18- محدث قمى و صداى شتر افراد مورد وثوق از محدث خبير مرحوم حاج شيخ عباس قمى نقل كردند كه گفت: روزى در وادى السلام نجف اشرف، براى زيارت اهل قبور رفته بودم، در اين ميان ناگهان صداى شترى را شنيدم، مانند صدائى كه شتر هنگام داغ كردن مى‏كند، صيحه مى‏كشيد و ناله مى‏كرد، به طورى كه گوئى زمين وادى السلام، از صداى نعره او مى‏لرزيد، من با سرعت براى خلاص نمودن آن شتر، به آن سمت رفتم، وقتى كه نزديك شدم، ديدم شتر نيست، بلكه جنازه‏اى را براى دفن آورده‏اند، و اين نعره از آن جنازه بود، من آن صدا را مى‏شنيدم، ولى افرادى كه متصدى دفن بودند، اصلا اطلاعى از آن نداشتند و با كمال خونسردى و آرامش به كار خود اشتغال داشتند(181) 19- پاى صحبت حاج آقا بزرگ تهرانى‏

خداوند براى هر كسى را كه كشتم، يك بار مرا كشت، ولى در مورد قتل سعيد بن جبير، هفتاد بار مرا كشت(185). اين نيز يك نمونه از عذاب برزخ در مورد يكى از ستمگران است، كه روياى صادقه مذكور، نشان دهنده آن بود. 23- عذاب قبر قاضى به خاطر فكر گناه‏ به نقل ابو حمزه ثمانى، امام باقر (عليه السلام) فرمود: در بنى اسرائيل يك قاضى بود كه بر اساس حق بين مردم قضاوت مى‏كرد، لحظات پايان عمرش فرا رسيد، به همسرش گفت : وقتى كه از دنيا رفتم، مرا غسل بده و كفن كن، و جنازه‏ام را روى تابوتم بگذار، و چهره‏ام را بپوشان،. ( تا بعدا مردم با خبر شوند و بيايند و جنازه مرا ببرند و به خاك بسپارند) او از دنيا رفت، همسرش طبق وصيت او عمل كرد، و پس از مدتى روپوش را از چهره قاضى رد كرد، تا به صورت او نگاه كند، ناگاه كرمى را ديد كه بينى شوهرش را مثل قيچى پاره مى‏كند، با ديدين اين منظره وحشت كرد. هنگامى كه شب فرا رسيد، زن خوابيد و قاضى در عالم خواب نزد همسرش آمد و گفت: با ديدن آن منظره وحشت كردى. همسر گفت آرى وحشت كردم . قاضى گفت: آن هنگام كه زنده بودم، روزى بر مسند قضاوت نشسته بودم ديدم برادرت با يك نفر، براى مرافعه به سوى من مى‏آيند، آنها آمدند و كنار من نشستند. من در قلبم گفتم : خدايا حق را با برادر زنم قرار بده كه تا در اين دادگاه طرف مرافعه‏اش محكوم گردد. آن دو نفر حرفهاى خود را زدند، اتفاقا به روشنى دريافتم كه حق با برادر تو است، به نفع او قضاوت كردم، اين كه آن كرم را ديدى بينى مرا مى‏خورد ( گوشه‏اى از عالم برزخ بود كه به چشم تو آمد) كيفر من بود كه چرا پيش خودم متمايل به برادرت شدم و گفتم : خدا كند حق با برادر زنم باشد با اين كه حق با او بود، ولى من نبايد قبل از ثبوت حق، چنين فكرى را در مغز خود راه دهم، آرى : آنچه ديدى مربوط به برادرت بود (186).

نويسنده كتاب معادشناسى، علامه حسينى طهرانى نقل مى‏كند: در آن هنگام كه در نجف اشرف مشغول تحصيل بودم، عصر پنجشنبه‏اى براى زيارت اهل قبور، به وادى السلام نجف رفتم، در آنجا آيت اللّه حاج آقا بزرگ تهرانى (صاحب كتاب الذريعه) را ديدم، به خدمتش رفته و سلام كردم و با همديگر فاتحه مى‏خوانديم و راه مى‏رفتيم... هنگام بازگشت، همراه ايشان بودم، در راه فرمود: هنگامى كه كودك بودم، منزل ما در تهران، محله پامنار بود، چند روز بود كه مادر بزرگم (مادر پدرم) از دنيا رفته بود، روزى مادرم در خانه، آلبالو پلو پخته بود، در آشپزخانه صداى سائلى را شنيد، تصميم گرفت نثار روح مادر بزرگم (كه تازه از دنيا رفته بود) مقدارى از آلبالو پلو به آن فقير سائل بدهد، ولى ظرف تميز در دسترس نبود، با شتاب براى اينكه سائل از در خانه رد نشود، مقدارى از آلبالو پلو را در ميان طاس حمام كه در دسترس بود، ريخت و به سائل داد، و هيچ كسى از اين موضوع، آگاه نشد. نيمه شب پدرم از خواب بيدار شد و مادرم را بيدار كرد و گفت: امروز چكار كردى؟ مادرم گفت: نمى‏دانم پدرم گفت: هم اكنون مادرم را در خواب ديدم و به من گله كرد و گفت، من از عروس خود گله دارم، امروز آبروى مرا نزد مردگان برد، غذاى مرا با طاس حمام فرستاد. مادرم هر چه فكر كرد چيزى يادش نيامد، ناگهان متوجه شد كه مقدارى آلبالو پلو در ظرف طاس، به سائل داده است، و در عالم برزخ غذاى آن مرحومه شده است. آنگاه آيت اللّه حاج آقا بزرگ فرمود: هر احسانى كه انسان انجام مى‏دهد، بايد با كمال احترام و تجليل نسبت به مستمند باشد... (182) 20- وحشت حيوانات از عذاب قبر كافر جابر مى‏گويد: پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: قبل از آن كه به مقام پيامبرى برسم، شتر و گوسفند مى‏چراندم، هيچ پيامبرى نيست مگر اين كه چوپانى كرده است، گاهى ديدم شتر و گوسفند در جاى خود مستقر هستند هيچ چيزى در اطراف آنها نبود، كه آنها را بترساند، ناگهان مى‏ديدم آنها يكباره، هراسان از جاى خود حركت مى‏كردند و به هوا مى‏جستند، با خود مى‏گفتم: راز هراس و جست و خيز ناگهانى اين حيوانات چيست؟، هنگامى كه به مقام پيامبرى رسيدم جبرئيل براى من چنين گفت: وقتى كه كافر بميرد، آنچنان ضربه‏اى به او مى‏زنند كه تمام مخلوقاتى كه خدا آفريده است از آن ضربه وحشت زده مى‏شوند، مگر طايفه جن و انس، گفتم، پس اين اضطراب ناگهانى حيوانات، به خاطر ضربت خوردن كافر است، فنعوذ باللّه من عذاب القبر: پس پناه مى‏بريم به خدا از عذاب قبر(183) 21- خواب عجيب پدر جابر، و ديدن مقام يكى از شهيدان‏ مبشر بن عبدالمنذر، از سربازان رشيد اسلام بود، و در جنگ بدر به شهادت رسيد، چند روز قبل از جنگ احد، عبداللّه پدر جابر انصارى، او را در عالم خواب ديد كه در بهشت است، عبداللّه به فضاى با صفاى بهشت مى‏نگريست، و گويى دلش مى‏خواست او نيز در آنجا باشد. مبشر به او گفت: چند روز ديگر تو نيز نزد ما مى‏آيى. عبداللّه پرسيد: تو در كجا هستى؟ مبشر گفت: در بهشت هستم، هر جا بخواهم به سير و سياحت مى‏پردازم و از نعمتهاى بهشت، بهره‏مند مى‏شوم. عبداللّه پرسيد: مگر تو در جنگ بدر، كشته نشدى؟ مبشر گفت: آرى من در آن جنگ كشته شدم، ولى دوباره زنده شدم. وقتى كه عبداللّه از خواب بيدار شد، هيجان زده به محضر رسول خدا (ص) آمد و ماجراى خواب خود را تعريف كرد. پيامبر (ص) فرمود: هذه الشهاده يا ابا جابر: اى پدر جابر، اين خواب از شهادت تو خبر مى‏دهد. بعد از چند روز، جنگ احد رخ داد، عبداللّه به ميدان رفت و قهرمانه جنگيد تا به شهادت رسيد(184) اين واقعه نيز نشانگر چگونگى جهان با صفاى برزخ، براى شهيدان راه خداست. 22- عذاب حجاج، هنگام مرگ و در عالم برزخ‏ سعيد بن جبير از علماى برجسته و شاگردان ممتاز امام سجاد (عليه السلام) بود و به عنوان يكى از دانشمندان شيعه و مفسران بزرگ قرآن، شهرت داشت، دژخيمان حجاج بن يوسف ثقفى استاندار عبدالملك در عراق، به دستور حجاج، سعيد را دستگير كرده و نزد حجاج آوردند و پس از گفتگوى شديد بين آن دو، حجاج دستور داد، سر از بدن او جدا كردند، او در سن 94 سالگى در ماه شعبان 59ه. ق، از دنيا رفت، او در لحظات آخر عمر، چنين نفرين كرد: خدايا حجاج را بعد از من بر كسى مسلط نكن. پانزده روز از شهادت سعيد، بيشتر نگذشت كه حجاج بر اثر بيمارى سخت در بستر مرگ افتاد، گاهى بى هوش مى‏شد و گاهى به هوش مى‏آمد، هنگام به هوش آمدن، مى‏گفت: مالى و لسعيدبن جبير: مرا به سعيد بن جبير چه كار؟. هنگامى كه به حالت بى هوشى مى‏افتاد، سعيد نزد او مى‏آمد و مى‏گفت : اى دشمن خدا، چرا مرا كشتى؟ آنگاه وحشت زده بيدار مى‏شد، با اين وضع بود تا مرد. عمر بن عبدالعزيز مى‏گويد: در عالم خواب، حجاج را به صورت لاشه گنديده ديدم، به او گفتم :خدا با تو چه كرد؟ در پاسخ گفت: قتلنى اللّه بكل قتيل، قتله واحده، و قتلنى بسعيد بن جبير سبعين قتله.