👈نقل مهمی که در این زمینه دیدم مطلبی است که حسین بن حمدان خصیبی در الهدایة الکبری نقل کرده است. وی در ذکر انتقاداتی که خوارج به امیر المؤمنین گرفتند نقل کرده که خوارج گفتند چرا وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رحلت کرد امّت را به حال خودش رها کردی و وظیفه ات که خلافت بود را به دیگران واگذار نمودی؟! 👈در این نقل آمده وقتی مهاجرین و انصار مشغول بحث شدند مهاجرین گفتند خلافت برای علی است که خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله او را به جای خود تعیین کرد. انصار هم حرفی نداشتند. ولی در این بین قریش مخالف جدّی بود و میگفت ما راضی نیستیم و نمیدانیم از چه حرف میزنید! 👈اینجا بود که انصار گفتند حالا که با خلافت علی کنار نمی آیید ما هم حقّی از خلافت میخواهیم و اینجا بود که قریش شهودی آورد که پیامبر فرموده: «الائمة من قریش» و اینجا بود که در سقیفه جمع شدند و ابوبکر را انتخاب کردند! 👈حالا اینکه دلایل بغض قریش از امیر المؤمنین علی علیه السلام چه بود بحثی دیگر است. هم ریشه هایی در جاهلیّت و حسادتهای آن دارد و هم ریشه در برخی احقاد بدری و اُحُدی و هم ریشه در ترس انحصار خلافت در بنی هاشم و... . 👈در رجال کشّی در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که از قریش تنها پنج نفر با امیر المؤمنین بودند و ۱۳ قبیله ی دیگر با معاویه بودند! همین است که حضرت میفرمود: «ما لِی و لقُرَیش ... و الله ما تَنقِمُ منَّا قریشٌ الّا أنّ اللهَ اختارَنا علیهم». 👈یکی از مصادری که فتنه ی بزرگ و اختلاف عظیم بین قریش و انصار را بعد از رحلت تصویر کرده، الاخبار الموفّقیات زبیر بن بکّار است. اگر امیر المؤمنین علی علیه السلام با سکوت و تدابیرش وضعیت را مدیریت نمیکرد واقعا چیزی از اسلام با آن همه اختلاف باقی نمی ماند. 🔸[فرهنگهای برجای مانده از عصر جاهلی مانعی در راه پذیرش خلافت جوانی به نام علی علیه السلام]🔸 ۴-یکی دیگر از پیش فرضهای قابل نقد در شبهه ی ارتداد صحابه غفلت از عوامل مؤثّر فرهنگی در صدر اسلام است. از آنجا که فضای جاهلیّت و نظام قبیلگی در آن زمان کاملا زنده بود ممکن است به راحتی خلافت امیر المؤمنین با برخی از مؤلّفه های فرهنگی آن فضا دچار نوعی تزاحم بوده باشد. به عنوان مثال با توجّه به نوع زندگی در عصر جاهلی و سنخ زندگی قبائلی معمولا ریاست را به مشایخ کباری که مشهور به تجربه و رأی بوده و سنّی از آنها گذشته بود میدادند. از همینجا بود که اندکی قبل ریاست جوانی کم سن و سال بر بزرگان صحابه و مسلمین به نام اسامة که مقدّمه و امتحانی برای قبول خلافت جوانی ۳۳ ساله به نام امیر المؤمنین علیه السلام بر امّت اسلامی بود با آن همه مخالفت مواجه شد. 👈برای عرب قبول خلافت جوانی که هنوز به بلوغ چهل سالگی نرسیده و احتمالا محاسنش سفید نشده و امتیازی مانند وحی و اعجاز هم بر دیگران ندارد بسیار دشوار بود. نوعی تزاحم فرهنگ جاهلی و اسلامی در اینجا وجود داشت. 👈از همینجاست که وقتی به استدلالات مربوط به صلاحیّت ابوبکر برای خلافت نگاه میکنیم میبینیم عمدتا در فضای مفاهیم مقبول در نگاه فرهنگ جاهلی میچرخد. از همینجاست که ابو عبیده جرّاح صراحتا به امیر المؤمنین گفت تو سنّت کم است و هنوز برای چنین مقامی صلاحیّت نداری!!! 🔸[عدم وجود تجربه و فرهنگ مستقرّ حکمرانی در بین عرب]🔸 ۵-یکی دیگر از پیش فرضهای شبهه ی ارتداد صحابه ابتناء آن بر نوعی مسلّمات و محکمات فرهنگ حکمرانی و روشهای تجربه شده ی انتقال قدرت در اعصار بعدی است. در ارتکازات ما با توجّه به خزانه ای از تجربه های فرهنگی در فضای حکمرانی به خوبی جا افتاده که تغییر در جانشینی چقدر خطیر است و به سادگی و بدون تبعات بسیار سنگین ممکن نیست. ولی میتوان گفت چنین فرهنگهای مستقرّ و تجربه های حکمرانی در بین عرب در آن زمان وجود نداشت. همه چیز به شکلی برای اوّلین بار به نوعی در حال رقم خوردن و تجربه بود. از اینجاست که امکان وقوع گزینه های مختلف وجود داشت. در فرهنگ قبیله ای و جاهلی که پدیده های مربوط به قدرت معمولا با ریش سفیدی بزرگان و قدرت خطابه و اقناع اهل حلّ و عقد انجام میگرفت و هنوز فرهنگ حکمرانی بین القبائلی شکل نگرفته بود به راحتی ممکن بود به خاطر برخی مصالح و زد و بندها و بدون ملاحظه ی عواقب آن انتخابهایی رخ داده و یا مصلحت سنجی هایی واقع شود. همان مطلبی که خلیفه ی دوم به آن اشاره کرد که خلافت ابوبکر فلته ای بود که وقی الله شرّها! این بحث ادامه دارد ...

باسمه تبارک و تعالی (۱۰۹۱) «بررسی شبهه استبعاد ارتداد صحابه» (۵) «بیان تفصیلی پاسخهای حلّی به شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه» «چرا نصّ غدیر رها شد؟!» 🔸[غفلت از ماهیّت سیاسی و نه لزوما اعتقادی و اخلاقی ریشه های انحراف]🔸 ۶-یکی از پیش فرضهایی که باعث تشدید شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه میشود آن است که گمان کنیم عموم صحابه با رویکردی اخلاقی و اعتقادی تن به سقیفه داده و سپس تراکم چنین روحیّه ای برخلاف نصّ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را استبعاد کنیم. در حالیکه میتوان ادّعا کرد که اساسا بیعت در سقیفه ماهیّتی سیاسی داشته و پای یک دسیسه و یک فریب بزرگ در میان است. (رجوع شود به بذل الخاطر ۸۸۸) تدبّر در جامعه ی عرب در آن برهه نشانگر آن است که عموم مردم به دور از درک و بلوغ سیاسی بوده و بستری مهیّا برای فریب سیاسی در آن جامعه وجود داشته است. 👈اینجاست که جامعه ی عرب به نوعی در برابر مکائد ادهیاء و اختیار مشایخش خلع سلاح بود. اگر وضعیّت را از منظر سیاست و فریب رصد کنیم میبینیم اصلا استبعاد بزرگی در میان نمی ماند. چون این انحراف کاشف از سوء خلق یا سوء عقیده در آن ابتدا در میان عموم صحابه نیست که به نوعی بعید دانسته شود. 👈این همان مطلبی است که امیر المؤمنین در خطبه ی طالوتیه به آن اشاره کرد که امّت خدعه خورد! حضرتش امّت اسلامی را امّت مخدوعه نامید. و یا بعد از انتخاب عثمان حضرت صریحا فرمودند: «خدعة و أیّما خدعة»؛ در روایات متعدّدی داریم که اساسا عموم صحابه و مردم نادانسته وارد این بازی سیاسی شدند. ⬇

👈این امر همان است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از قبل هشدارش را داده بود که من بعد از خودم بر شما از یک چیز میترسم! از منافقِ پنهانِ زبان بازی که یقول ما تعرفون و یفعل ما تُنکرون. ✔همین تحلیل را مرحوم علامه ی طباطبایی در کتاب شیعه دارد که اساسا اینطور نبود که اکثریت و جمهور با سقیفه باشد بلکه آنها با حقّه سیاسی رأی أکثریت را به سرقت بردند. خیلی تعبیر لطیفی است. کسانی که با افق مباحث سیاسی و اجتماعی آشنا هستند به خوبی این حقائق را درک میکنند. لذاست که عبّاس عموی پیامبر همانطور که جاحظ در کتاب العثمانیة نقل کرده تحلیلش از آنچه در سقیفه رخ داد به امیر المؤمنین این بود که تو مبتلا به کید ادهیاء و زیرکان قریش شده ای! تحلیل حضرت صدّیقه ی طاهره در خطبه ی خود هم همین است که جامعه ی اسلامی فریب منافقین را خورده و حسیکة النفاق ظاهر شده و خامع الاقلّین میدان دار شده اند. 👈در روایات مشهور اسلامی نزد عامّه هم آمده که خود پیامبر صلی الله علیه و آله به مسلمین گفته در بین اصحاب نزدیک من ۱۲ تن هستند که منافقند و در میان آنها ۸ نفر هستند که رنگ بهشت را هم نخواهند دید! اینها همه بیم دادن از یک فریب کاری سیاسی بزرگ میدهد. 👈خلاصه آنکه جامعه ی بسیط صدر اسلام عرصه ی یکه تازی ادهیاء و مشایخ بوده و به راحتی چنین انحرافهای بزرگی امکان داشته است. لذاست که مثلا وقتی قیس بن سعد به امیر المؤمنین میپیوندد معاویه در نامه ای مروان را سرزنش میکند که چرا نتوانستی او را متقاعد کنی که سمت علی نرود! 👈در انساب الاشراف بلاذری نقل کرده که در این نامه نوشت والله اگر شما صد هزار جنگجو را به علی میدادید برایم بهتر بود از اینکه قیس را با آن رأی و ذکاوتش به علی بدهید! اینها یعنی چقدر آن جامعه آبستن فریبکاری سیاسی است. 👈بحث از ادهیاء عرب و نقش آنها در بازی های سیاسی صدر اسلام مجال واسعی میطلبد ولی اجمالا بدانیم که ماجراهای صدر اسلام صحنه‌ی یکه تازی ادهیاء منافق پرده نشین بوده است تا عموم صحابه. 🔸[غفلت از مفهوم «وقت حساس» و «حالت سکر اجتماعی» در فتنه ها و تأثیر سحرآمیز زمان خلأ قدرت در اقدام برای تغییرات بزرگ غیر عادی]🔸 ۷-یکی از پیش فرضهایی که در تشدید شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه اثرگذار است این است که گویا گمان شده در یک ظرف عادی و در شرایطی که صحابه مدیریت کافی بر ادراکات و عواطف خود داشته اند دست به بیعت با خلیفه نخست زده و چنین حالت استانداردی در انتخاب سقیفه را در منافات با ثبوت نصّی در غدیر میفهمند. در پاسخ باید کلام منقول از حذیفة را که ابن ابی شیبة در المصنّف نقل کرده را یادآور شد که شراب و مسکرات هم قدرت مستی ای که فتنه ها بر سر عقول بزرگان و رجال می آورد نمی آورند! سقیفه در ظرفی از فتنه ها و عدم تعادلها رخ داد و نه در یک شرایط ایده آل و استاندارد که بتوان از آن نتایجی منافی با نصّ غدیر گرفت. 👈مغالطه ی شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه در خلط میان حالت عادی و حالت فتنه و سکر اجتماعی در وقت حساس است. باید گفت چنین پیش فرضی که به آن اشاره شد نه تنها دلیلی ندارد بلکه خلاف قرائن واضح تاریخی است. 👈بررسی شرایط تاریخی انتخاب سقیفه نشانگر آن است که در ظرفی بسیار غیر عادّی و حالتی از حیرت و فتنه رخ داد که گاهی در چنین بستری انتخابهایی انجام میشود که در گذشته و آینده قابل تحلیل عقلائی نیست ولی در همان ظرفش کاملا به شکل عادی رخ میدهد. غیر عادّی بودن ظرفی که در آن امّت اسلامی راهی مسیر سقیفه شدند معلول چند چیز است: 👈اموری مانند عدم تجربه انتقال قدرت و همینطور سنگینی عظیم رحلت پیامبر اکرم و شایعه ی عدم رحلت پیامبر و ترس از آینده و برخی فتنه ها و زمزمه های کفر و واهمه های ناشی از فضای خلأ قدرت و ترس از کینه های قبلی و منافقین و جاه طلبی ها و خانه نشینی امیر المؤمنین و شایعاتی که در آینده بیشتر از آن سخن خواهیم گفت. 👈خلاصه آنکه بیعت سقیفه در ظرفی از حیرت و فتنه رخ داد و هرگز در شرایط عادی رخ نداد. این همان حقیقتی است که در روایات اهل بیت علیهم السلام از آن به عنوان ارتیاب صحابه بعد از رحلت یاد شده است. و در روایت دیگری امام صادق علیه السلام صراحتا عبور از نصّ غدیر را به خاطر غفلت در این شرایط غیر عادی عنوان کردند که: «الناس غفلوا». 👈در خطبه ی صدّیقه ی طاهره نیز به این حقیقت اشاره شده که سقیفه در ظرفی از نا امیدی اجتماعی بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از آینده ی نهضت رخ داده است: «أتقولون مات محمد فخطب جلیل استوسع وهنه و استنهر فتقه ...» 👈در هر حال «وقت حسّاس» برای تجدید بیعت با امیر المؤمنین با فتنه ها و شایعات و عوامل مختلف در آن زمان فتنه و سکری که جامعه را فراگرفته بود و سپس آن بیعت فلته ای از دست رفت. خود این عجله ای که با دسیسه برخی به خرج دادند خودش یکی از عوامل مسکر و فتنه بود که إنّما أهلکَ النّاسَ العجلة. ⬇⬇

👈گاهی سیاست بازان با القاء حالت عجله جامعه را دچار اضطراب و خطای محاسباتی میکنند. حضرت هم به دلایلی وظیفه ی خود را تا چند روز مشغول بودن به پیکر مطهّر پیامبر اکرم و جمع قرآن کریم میدانست و در همین زمان خلأ قدرت و فتنه ها بود که به قول سلمان فارسی کردند و نکردند! توجیه خود صحابه و انصار هم بعد از توبیخشان توسّط امیر المؤمنین این بود که چرا آن وقت حساس نیامدی تا با تو بیعت کنیم! یا عباس عموی حضرت هم امیر المؤمنین را سرزنش میکرد که چرا در آن وقت حساس بیرون نیامدی و یا نگذاشتی با تو بیعت کنم تا مردم به سمت تو متوجه شوند؟! 🔸[خلط میان تفاوت در اقتضائاتِ اراده‌ی فردی و اراده‌ی جمعی]🔸 ۸-یکی دیگر از پیش فرضهای تشدید کننده‌ی شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه عدم تفکیک میان ویژگی های اراده ی فردی و اراده ی جمعی است. در جای خودش به ثبوت رسیده که جامعه و گروه، خودش شخصیتی ورای شخصیت آحادش دارد. برخی آثار بر انتخابهای جمعی بار میشود که لزوما بر آحادشان صدق نمیکند. لذا معمولا گفته میشود انتخاب جمعی خشونت دارد. در تجربه های گروهی هم که داریم گاهی یک انتخابی در گروه رخ میدهد که حاصل برآیند برخی اقتضائات و زد و خورد آراء است که روی آن به شکلی تسالم میشود ولی وقتی از آحاد گروه میپرسیم هیچ کدام کاملا با آن موافق نیستند! ✋معلوم نیست اگر با این امر موافق نیستند پس چه کسی این را قبول کرده؟! اینجاست که بیشتر با حقیقتی به نام شخصیت منحاز جامعه و گروه آشنا میشویم. 👈افراد گاهی در اثر انتخابهای فردی خود را مسئول دانسته و عذاب وجدان دارند ولی در انتخابهای جمعی راحتتر خود را پنهان میکنند. چیزی شبیه البلیة اذا عمّت طابت میشود. همینجاست که گاهی مردم انتخابی میکنند چون بقیه آن را انجام میدهند! لذا وقتی بیعت عمومی در سقیفه با فتنه ها رخ داد نوعی گناه اجتماعی واقع شد که عذاب وجدانش را برای آحاد کمتر میکرد زیرا همه در آن شریک بودند. دست همه در آن به نوعی آلوده شده بود. هر چند این امر با دسیسه و سیاست‌بازی ادهیاء رخ داده بود. 👈از اینجاست که گناه اجتماعی ماهیتی متفاوت با گناه فردی دارد. تدبر در صدر اسلام نشان میدهد که بسیاری از صحابه که واقعا انسانهای بدی نبودند وقتی شناعت آنچه رخ داده را متوجّه شدند اینگونه خود را با مفهومی به نام (همه) دلداری میدادند که «همه» بیعت کرده اند! از اینجاست که قرآن کریم اینگونه به تقبیح چنین انگاره ای میپردازد که نکند فریب اجتماعات را خورده و از مسئولیت فردیتان غافل شوید که: «وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ‏ مُشْتَرِكُون‏» 👈این همان حقیقتی است که امیر المؤمنین علی علیه السلام در خطبه ی طالوتیه به آن اشاره کرده که شما مبتلا به یک معصیت بزرگ جمعی شدید: أیّها الأمة الّتی خُدعت فانخدعت ... یعنی این امّتی که فریب خورد و وقتی فهمید باز بر آن اصرار کرد! امام صادق علیه السلام نیز صراحتا امّت اسلامی را امّت عاصی مفتون خطاب کردند. در فرازی از خطبه ی فدکیه نیز صدّیقه ی طاهره به نوعی به ماهیّت گناه اجتماعی اشاره میفرمایند که: «أطلع الشیطان رأسه هاتفا بکم فألفاکم لدعوته مستجیبین ...» 🔸[تذکّر مهم: چرا نص غدیر رها شد]🔸 نصّ سابق در غدیر با وجود این فتنه ها و شایعات در این ظرف حیرت مگر چقدر قدرت داشت؟! اساسا آن نصّ برای استقرارش نیازمند بیعت عمومی و فعلیت پیدا کردن بعد از رحلت داشت تا از حالت متزلزل در روان ها خارج شده و مستقرّ شود. چون ظرف امتثال و فعلیّت آن بعد از رحلت بود. گرفتن بیعت عمومی از همه ی صحابه در غدیر هم چندان مسلّم نیست و آنچه مسلّم است بیان نصّ غدیر و بیعت برخی از بزرگان صحابه است. اگر بیعتی هم میشد به شکلی نیاز داشت برای استقرار و تحکیمش بلافاصله بعد از رحلت توسط لااقل بزرگان تجدید شود. لذا یکی از بهانه ها این بود که خود علی (طلب) خلافت نکرد!!! 👈شبهاتی در زمینه ی نسخ آن نصّ با صلاة آخر ابوبکر یا بیان "الائمة من قریش" یا مصلحت سنجی های بزرگان صحابه و شبهه ی ارشادی یا غیر الزامی بودن بودن آن نصّ و همینطور شایعه انصراف امیر المؤمنین هم پخش شده بود که در آینده به آنها اشاره خواهم کرد. تجدید بیعت هم مفهوم رایجی در بین عرب بود. مثلا در ماجرای بیعت رضوان در واقع تجدید بیعت رخ داد. 👈یک مفهوم دیگری هم بین عرب وجود داشته که ابوجعفر نقیب استاد ابن ابی الحدید به آن اشاره کرده و آن هم قبح شکستن بیعت مستقرّ بود. چه بیعتی حق بوده باشد یا باطل! لذا انصار میگفتند حق با توست ولی ما دیگر بیعت کرده ایم! این را صریحا بشیر بن سعد از بزرگان انصار که در سقیفه نقش بزرگی بازی کرد بیان کرد که: «ما اختلف علیک اثنان و لکنّهم قد بایعوا». 👈آری «قلّما أدبر شیءٌ فأقبَل». برگشت آبی که ریخته شده بود مستلزم قیام خونینی بود که امیر المؤمنین آن را صلاح ندیده و سکوت را مصلحت آن زمان تشخیص داد. این بحث ادامه دارد ...

باسمه تبارک و تعالی (۱۰۹۲) «بررسی شبهه استبعاد ارتداد صحابه» (۶) «بیان تفصیلی پاسخهای حلّی به شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه» 🔸[ابتناء شبهه بر تصوّری غیر طبقاتی از صحابه]🔸 ۹-یکی از پیش فرضهای دیگر شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه گویا توهّم نوعی نسبت مساوی بین صحابه است. گویا صحابه در مسأله ی بیعت همگی در عرض هم بودند و ما با طبقه ی نخبه ی تأثیر گذاری در میان آنها مواجه نیستیم که توان اثر گذاری در رأی آنها را داشته باشد. ولی حقیقت آن است که همانطور که جامعه ی عرب متأثّر از مشایخ و رؤسای قبائلش بود در بین صحابه نیز نخبگان و طبقه ی نزدیکتری وجود داشتند که به شکلی میتوانستند در طبقات دیگر صحابه اثر بگذارند. این تصوّر خامی است که مثلا مانند غزالی معتقد باشیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هنگام رحلتشان هزاران صحابه ای که همگی عالم بالله بودند و در مراتب بالایی از دانش و معرفت بودند را از خودشان به یادگار گذاشتند! 👈در واقع اکثر صحابه چیزی جز مردم عادی و رعایایی نبودند که به سادگی بازی میخوردند و نگاهشان به طبقه ی نخست صحابه و رویکردهای آنها بود. همانها که به آنها حسن ظنّ داشتند. اصلا مسأله ی خلافت را نباید با نگاهی کمّی و تمایل و رضایت اکثریّت و اقلّیت فهمید. باید در همان بافتش و با تحلیل عوامل تأثیر گذار در آن درک کرد. 👈حقیقت آن است که بزرگترین عامل فرهنگی برای وصول امیر المؤمنین به خلافت یعنی قبیله ی قریش نه تنها کمکی به ایشان نمیکرد بلکه بزرگترین مانع بود. ⬇

👈و از طرفی انصار هم با رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دچار ترس از آینده و نا امیدی شده بودند و با جاه طلبی سعد صحنه را به هم ریختند و شخصیتهای اثرگذار و قوی ای مانند حمزه و جعفر هم شهید شده بودند و افرادی نظیر سلمان و ابوذر و مقداد و عمار هم قبیله ی مهم و یا جایگاهی بین عرب و نفوذ بالایی بین دیگر صحابه هم نداشتند. امیر المؤمنین با وجود اینکه اکثر امّت حامی ایشان بود به خاطر نوع بازی قدرت در آن بافت اجتماعی اینگونه کنار زده شد. 👈نباید تأثیر شخصیتهای بزرگ و قوی و اثر گذار و همینطور لحظه های حساس را کم دانست. همین بیعت با امیر المؤمنین بعد از قتل عثمان مگر با چه کسی رخ داد؟! «رأیت بیعة رأسها الأشتر»! میدان دار اصلی شخصیتی بزرگ به نام مالک اشتر بود که گویا صدا میزد: «من لم یبایع ضربت عنقه». ☑این نکته ی مهم را هم ابن قبه و هم ابو جعفر نقیب استاد ابن ابی الحدید تذکّر داده و هم امثال سید مرتضی و شیخ طوسی و بسیاری از بزرگان پذیرفته اند که گناه بزرگ صحابه حسن ظنّ بی وجه به اعاظم صحابه در زمینه ی سقیفه بود. گمان کردند لابد وجهی داشته که این بزرگان که خودشان ارکان اسلام هستند بعد از شنیدن نصّ غدیر حال اینگونه در سقیفه ابوبکر را انتخاب کرده اند. یعنی خود صحابه مشکلشان حسن ظنّ به اعاظم صحابه بود و سپس در اعصار بعدی و عموم عامّه نیز مشکلشان حسن ظنّ به خود این صحابه در این حسن ظنّشان به اعاظم صحابه بود! 👈آنها تردیدی در خوش نیّتی و سوابق درخشان خلیفه ی انتخاب شده در سقیفه و آن اعاظمی که به این بیعت پرداختند نداشتند! در چنین فضای آلوده به حسن ظنّهای بی وجه، کافی بود برخی از این اعاظم صحابه از آن منافقینی باشند که مَرَدوا علی النفاق اند! 👈در واقع مسأله ی اساسی این است که شیعه به ارشاد اهل بیت علیهم السلام اصرار دارند که برخلاف آنچه همه ی ظواهر حکم میکند عناصری خطرناک و منافق دست‌اندر‌کار این بیعت بودند و مردم فریب آنها را خوردند! (بذل الخاطر ۷۱۹)مردمی که برای در امان ماندن از این فریب بزرگ باید به تأکیدات پیامبر اکرم در توجّه به رویکرد اهل بیت علیهم السلام رجوع میکردند. 👈فتنه سنگین‌تر از این حرفهاست که ما گمان میکنیم. در این فضای سهمگین است که تنها سه یا چهار یا اندکی قلیل بودند که با بصیرت تامّ سقیفه و خلیفه را باطل محض دانسته و رفتار جامعه ی اسلامی را هرگز قابل توجیه نمیدانستند. اینقدر شبهه سنگین بود. 👈کسی فکر نمیکرد که خباثت بزرگی در جریان است بلکه این فرآیند را یک نُصح و یک مصلحت جمعی برای برون رفت از معضِل به وجود آمده تلقّی میکردند. وقتی بیعت شد دیگر فتنه خیلی سنگینتر هم گردید. مرحوم میرداماد نیز در حواشی که بر رجال کشّی دارد حصر صحابه ای که مرتد نشدند را در سه یا چهار تن و همینطور اختلافی که در این روایات است را همینطور توجیه میکند که: 📖«حصر من لم یرتدّ و لم یبایع فی ثلاثة أو فی سبعة محمول علی أنّهم قصوی الغایة فی الاستیقان و الاستقامة و الانکار علی متقمص الخلافة و لصّ الامامة» 👈مراد از این ارتداد، کفر فقهی و عقیدتی و مانند آن نبود بلکه نوعی رجوع به همان تفکّرات جاهلی و بازگشت از مسیر اساسی شریعت اسلام در زمینه ی ولایت بود. والّا روشن است که غیر از این چند نفر افراد زیاد دیگری هم بودند که از امیر المؤمنین حمایت کردند مانند زبیر و عبّاس و عقیل و حذیفه و ... . 👈حقیقت آن است که انتخاب خلیفه در سقیفه خودش را در قالب انتخاب امّت جلوه داده که مهاجرین و انصار و قریش و همه به نوعی با توجّه به شرایط آن زمان از آن راضی بودند. در ظاهر هم چیزی بیرون از فضای اسلامی رخ نداده و شخصی انتخاب شد که آشکارا دغدغه های مهم اسلامی را مطرح میکرد و در ظاهر متواضعانه خودش را خادم اهداف اسلام میدانست! 👈خلاصه اینکه وقتی تصوّرمان از صحابه یک نظام طبقاتی باشد برایمان این استبعاد متزلزل میشود که ممکن است در طبقه ی بالای صحابه نوعی انقلاب و کودتای منافقانه و از پیش برنامه ریزی شده رخ داده و با پنهان شدن در زیر عناوین اسلامی و ابراز نصح و مصلحت، افسار امّت را در دست خودشان بگیرند! ⬇⬇

🔸[طرح شبهه در فضایی غیر واقعی و هوائی طَلق و بدون توجّه به تکثّر مفاهیم و عوامل تأثیرگذار]🔸 ۱۰-پیش فرض دیگری که شبهه‌ی استبعاد ارتداد صحابه را تشدید نموده ابتناء آن بر نوعی تصوّر سطحی و غیر واقعی در طرح مسأله است. گویا مفروض در این شبهه این است که ما یک پیامبری داریم و یک نصّ مورد ادّعایی در غدیر و یک علی و یک ابوبکر و یک اجماعی در عدول از این نصّ توسّط صحابه در سقیفه و بیعت با ابوبکر! وقتی مهره های این تحلیل اینقدر بسیط و اندک فرض شود به شکل طبیعی در این هوای طلق و فضای لیسیده بیعتِ یکباره ی صحابه با ابوبکر در سقیفه در فرض وجود نصّی در غدیر خیلی مستبعد جلوه گر میشود. ولی باید گفت این استبعاد خاصیّت سنخِ طرح مسأله است نه خاصیت واقعیّتِ آنچه رخ داده است. 👈واقعیّت این است که برای دریافت حقیقتِ آنچه رخ داده باید مفاهیم مختلف دیگری را نیز به این بازی شطرنج راه دهیم و تأثیر مهره های دیگر را هم اندازه گیری کنیم و سپس حرف از استبعاد بزنیم. در واقع باید گفت ما قبائل مختلف داریم و عَدنانی و قَحطانی و اَوس و خَزرَج و قریش و ناس و نساء و رؤساء قبائل و اهل حَلّ و عَقد و اَدهیاء و بُلَغاء و خطباء و منافقین و شایعات و ورود قبیله ی أسلم به مدینه و استفاده از آن به عنوان نیروهای نظامی سرکوبگر و... . 🔸[ابتناء شبهه بر انتخاب آزادانه ابوبکر در فضای امکان بیعت با علی علیه السلام در حالتی متساوی]🔸 ۱۱-پیش فرض دیگر استبعاد ارتداد صحابه آن است که گویا در یک فضای مجرّدی اینگونه توهّم شده که گویا مردم و صحابه را مخیّر قرار داده اند که یا خلافت علی علیه السلام را قبول کنند یا خلافت ابوبکر را و آنها اجماعا خلافت ابوبکر را انتخاب کرده اند. چنین انتخابی در فرض وجود مرجِّحی قوی برای انتخاب علی علیه السلام که همان نصّ غدیر است قابل توجیه نیست. ولی باید گفت اساسا چنین تصوّری غیر واقعی و تخیّلی است. اینگونه نیست که عموم صحابه در ظرفی که میتوانستند با علی علیه السلام در حالت متساوی بیعت کنند به سراغ بیعت با ابوبکر رفته باشند. بلکه قرائن بسیار نشانگر آن است که اساسا در ظرف مستقل و یا در فضای عدم امکان بیعت با امیر المؤمنین تن به بیعت با ابوبکر دادند. خودشان هم اذعان کردند که اگر زودتر آمده بودی حتما با تو بیعت میکردیم. 👈به نظرتان اگر مرجّحی مانند نصّ غدیر نبود چطور اینگونه قاطعانه میگفتند علی علیه السلام را بر ابوبکر خوش‌نام پیرمرد قطعا ترجیح میدادند؟! خود حضرت هم فرمودند که اساسا کسی شک نداشت که من احقّ بر خلافت هستم. به نظرتان منشأ این نفی شک چه بود؟! و یا در نامه ی معاویه به محمد بن ابی بکر آمده که ما هم شکّی نداشتیم که علی سزاوار است ولی پدر تو باب دیگری را برایمان باز کرد! ⬇⬇⬇

🔸[خود فریبی فردی و اجتماعی و لایه های مختلف رضایت و کراهت در باطن انسان صغیر و انسان کبیر]🔸 ۱۲-یکی دیگر از پیش فرضهای شبهه‌ی استبعاد ارتداد صحابه آن است که بیعت با ابوبکر لزوما به معنای عدم وجود نصّی بر خلافت علی علیه السلام است زیرا در غیر این صورت باید بگوییم عموم صحابه مطلوبشان در تضادّ با مطلوب پیامبر اکرم بوده است؛ امری که به دور از محبّت صحابه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و رشادتهای آنان است. ولی میتوان گفت این امر ریشه در درکی ساده و خام پیرامون لایه های مختلف نفس انسان و نفس جامعه‌ی انسانی دارد. انسان طوری است که گاهی میتواند در مرتبه و مرحله ای از امیالش از چیزی بدش بیاید ولی در مرتبه و مرحله ی دیگر از آن خوشش بیاید! نفسش لایه های مختلفی دارد و میتواند خودش را به شکل ناخودآگاه یا نیمه خودآگاهی فریب بدهد. از اینجاست که گاهی مغالطات و شبهات ساده و واضح البطلان وقتی موافق میل مخفی تر و باطنی تر اوست گاهی اثری عجیب میگذارد که حتّی خودش هم تعجّب میکند. 👈گویا نوعی از از حالت «المُسرِعة الی قیل الباطل» پیدا میکند و بدش نمی آید او را فریب دهند! این را ما در خودمان زیاد تجربه کرده ایم. جامعه نیز که انسان کبیر است وضعیّتش همینطور است. گاهی در ناخودآگاهش مطلوباتی دارد که با مطلوبات ظاهری اش همخوانی ندارد و همین گاهی باعث خودفریبی برای رسیدن به مطلوبات باطنی‌ترش میشود. 👈لذاست که بعید نیست بگوییم عموم صحابه به خاطر دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و فضائل علی علیه السلام در ظاهر مایل به ایشان بودند و دوست داشتند ایشان خلیفه شود ولی در باطنشان و حالت ناخودآگاهشان بدشان نمی آمد و یا دوست داشتند شخصیتی مانند ابوبکر که سنّی از او گذشته و اهل مصلحت سنجی است و نرم‌خو است و انتخاب او حساسیتهای قبیله ای را برنمی انگیزد و... را انتخاب کنند! نوعی میل مخفی به عافیت طلبی و الرکون الی الدَعة شاید آنها را گرفت. 👈به قول خلیل بن احمد النّاس الی أشکالهم أمیَل! انسانها به افرادی که شبیه خودشان هست راحتتر انس میگیرند. شخصی مثل ابوبکر در روانشان شاید راحتتر درک می‌شد. البته اینها در لایه ی درونی نفس جامعه میتوانست باشد و منافاتی با علاقه ی ظاهری و حتّی باطنی نسبت به امیر المؤمنین ندارد لذا دچار عذاب وجدان شدند و خود را ملامت میکردند ولی این حالتی بود که به زودی از آنها زائل میشد. 👈شاید وجه کلام امیر المؤمنین در خطبه ی طالوتیه همین باشد که این امّت را فریب دادند ولی خودش هم اراده کرد که فریب بخورد «خُدعت فانخدعت و عَرفت خدیعةَ من خدعها فأصرّت علی ما عرفت و اتّبعت اهوائها». این تحلیل دقیقا همان مطلبی است که صدّیقه ی طاهره سلام الله علیها نیز آن را در خطبه ی مشهورشان بیان کردند که شما دیگر به عافیت طلبی روی آوردید و گویا بدتان نمی آمد کسی پیدا شود تا فریبتان دهد فألفاکم لدعوته مستجیبین و للغرّة فیه ملاحظین ... . این بحث ادامه دارد ...

باسمه تبارک و تعالی (۱۰۹۳) «بررسی شبهه استبعاد ارتداد صحابه» (۷) «بیان تفصیلی پاسخهای حلّی به شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه» 🔸[ابتناء شبهه بر عدول از نصّ در ظرف شعور تفصیلی به بقای آن]🔸 ۱۳-یکی دیگر از پیش فرضهایی که باعث تشدید شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه شده آن است که گمان کنیم صحابه با علم به نصّ غدیر آن را زیر پا گذاشته و شخص دیگری را انتخاب کرد. ولی ممکن است بگوییم بقای نصّ غدیر در نظر آنها به دلیل شبهاتی اثرش را از دست داده و دیگر نتوان گفت که آن را زیر پا گذاشته اند که استبعادی رخ دهد. تدبّر در تواریخ نیز گویای این است که شایعات و شبهاتی در جوّ مدینه شایع شده بود که مستلزم نوعی بداء و تغییر بود. [توهم نسخ نص غدیر] بلکه بر اساس اموری برخی شاید توهم نسخ امر غدیر را داشتند. مانند اینکه نماز آخر ابوبکر را برخی دالّ بر انتخاب او گرفته و برخی دیگر همانطور که در کتاب سلیم بن قیس نقل شده از پیامبر اکرم نقل کردند که فرموده خداوند نبوّت و خلافت را در خانه ی من جمع نخواهد کرد: «أبی أن یجعل لنا اهل البیت النبوة و الخلافة»! 👈از طرفی دیگرانی یافت شدند که ادعا کردند از پیامبر شنیدند که به شکل کلّی فرموده الائمة من قریش و این امر به قول ابن قبه به نوعی نشانگر نوعی نسخ یا تجویز اختیار امام برای آنها بود. به قول ابوجعفر نقیب فتنه را روایاتی مانند "ما رآه المسلمون حسنا فهو عند الله حسن" و "سألت الله ألا یجمع امتی علی ضلال" نیز تشدید نمود. ⬇

👈همچنین ابوجعفر نقیب نیز معتقد است روایت ساختگی "ان آل ابی طالب لیسوا لی بأولیاء" بعد از جریان ساختگی خواستگاری از دختر ابوجهل را ادعایی برای نسخ حدیث غدیر گرفتند. و اساسا برخی نیز ممکن بود توهم داشته باشند که غدیر حدیثی ارشادی بوده و یا مربوط به امور دنیایی و غیر الزامی بوده که امکان مصلحت سنجی داشته اند و ... 👈شایعاتی نیز از انصراف امیر المؤمنین از خلافت در منابع نقل شده است. ممکن بود شبهات و مصلحت سنجی های دیگری نیز توسّط برخی رخ داده باشد. 👈در چنین فضای پر فتنه و پر گرد و غباری روشن است که نصّی مانند غدیر ممکن بود کنار زده شده و عبور از آن استبعادی ندارد. آنچه استبعاد زیادی دارد این است که بدون هیچ کدام از این شبهات یک دفعه همه ی صحابه آن نصّ را زیر پا بگذارند که البته شیعه لزوما چنین ادّعایی ندارد. 🔸[ابتناء شبهه بر احاطه به همه عوامل تأثیر گذار در زمان بیعت سقیفه]🔸 ۱۴-یکی دیگر از پیش فرضهای مخفی شبهه ی استبعداد ارتداد صحابه دلیل گرفتن عدم وجدان بر عدم وجود است. گویا اینگونه فرض شده که ما همه ی عوامل مؤثّر بر تکوّن سقیفه و عبور از غدیر را میدانیم و در آن چیزی نیست که دلالت بر وجود نصّی در غدیر داشته باشد. در حالیکه در اینگونه موارد خیلی راحت ممکن است برخی قرائن و حقائق در تاریخ به ما نرسیده و یا مخفی شده باشد. از اینجاست که از دیرباز این مثل مشهور بوده که: «الشاهد یَری ما لا یَری الغائب». لذا کاملا محتمل است که وقائعی رخ داده باشد که به نوعی زمینه را برای عدول از نصّ غدیر ایجاد کرده باشد که ما الآن از آن اطّلاعی نداریم. به قول جریر بن عبدالله فرستاده ی امیر المؤمنین علی علیه السلام به شام در زمان معاویه که به شامیان گفت: «أیّها النّاس إنّ أمر عثمانَ قد أعیا من شهدَه فما ظنُّکم بمن غابَ عنه!» 👈خلاصه نباید گمان کنیم حتما همه ی احوالات آن زمان را میدانیم. مثلا یک موردی که در موضع دیگری شاید بیشتر در موردش بیان کردم نقلی بود که در کتاب تازه یافت شده الرِدّة واقدی دیدم که وقتی امیر المؤمنین انصار را توبیخ کرد که چرا با دیگری بیعت کردید آنها گفتند به ما گفته شد که تو از خلافت انصراف داده ای و به خاطر همین در خانه نشسته ای! خب دانستن همین یک نقل ببینید چقدر صحنه را میتواند تغییر بدهد! 🔸[غفلت از بعضی از عوامل مؤثّر مقطعی و جزئی در بیعت سقیفه و تثبیت آن]🔸 ۱۵-یکی از پیش فرضهای استبعاد ارتداد صحابه آن است که گمان کنیم که بیعت سقیفه و تثبیت آن کاملا در دست مهاجرین و انصار بوده و عامل اثر گذار دیگری که بتواند رأی آنها را متأثّر کند در کار نبوده است. در حالیکه این انگاره هم قابل نقد است. به عنوان نمونه یکی از عواملی که نقش مهمّی در تثبیت بیعت سقیفه و عمومی شدنش داشت استفاده از بازوی نظامی قبیله ی اسلم از قبائل بدَوی اطراف مدینه بود که آن ایّام به جهاتی به مدینه وارد شده بودند. طبری در تاریخ خود از ابومخنف نقل میکند قبیله ی اسلم در زمان رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه آمده بودند و طوری جمعیّتشان مدینه را پر کرده بود که کوچه های مدینه گنجایششان را نداشت و همگی آنها با ابوبکر بیعت کردند؛ در نقلی از خلیفه ی دوّم آمده من وقتی دیگر به استقرار خلافت ابوبکر یقین کردم که قبیله ی اسلم را دیدم! این قبیله ی اسلم نقش اساسی در قدرت گرفتن یکباره ی بیعت با سقیفه و ترویجش داشتند. 👈قبیله ی اسلم همانطور که در برخی تفاسیر اشاره شده از آن قبائل بدوی شمرده شده که مخاطب این آیه ی شریفه بودند که: «فسیقولون بل تحسدوننا بل کانوا لا یفقهون الّا قلیلا»؛ روشن است که در شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه از تأثیر چنین عوامل مقطعی که در نگاه نخست دیده نمیشود ولی در واقع اثری بزرگ و جاودانه گذاشته غفلت میشود. 🔸[ابتناء شبهه بر عدول از نصّ در فضای ارادت به اسلام و اوامر پیامبر اکرم]🔸 ۱۶-یکی دیگر از پیش فرضهای شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه آن است که گمان شده صحابه در فضایی که شیفته ی اسلام و مرید پیامبر اکرم بودند نمیتوانستند از چنین نصّی چشم پوشی کرده باشند. در حالیکه ممکن است ادّعا شود رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به گونه ای مانند سکته برای مسلمین بوده و جامعه را شکه کرده و بسیاری واقعا از آینده ی اسلام شاید ناامید یا لااقل نسبت به آن مشکوک بودند. ⬇⬇

👈همچنین احوالات ایّام قبل از رحلت تا زمان رحلت به گونه ای بود که مقام نبوّت به شکلی هتک شده بود و بارها به بهانه های مختلف با ایشان در زمینه جیش اسامه و سپس قلم و قرطاس و... مخالفت شده بود. شاید شایعات و ترسهای دیگر هم وجود داشته است. 👈همین اقدام جاه طلبانه ی سعد بن عباده در تشکیل سقیفه در روایات اهل بیت علیهم السلام به عنوان اوّلین هتک علنی و جرأت دادن به جامعه علیه اهل بیت علیهم السلام معرّفی شده است. دیگر آن حرمت شکسته شده بود. همین بیعت دفعی و فَلته ای با ابوبکر خودش حریم را شکست و دیگر اساسا فضای جدیدی را ایجاد کرد. 👈اینطور نیست که صحابه در عرض هم یکی یکی با ابوبکر بیعت کرده باشند. بلکه با شکسته شدن جوِّ نخست و حادث شدن جوّ ثانوی به چنین بیعتی کشیده شدند. لذاست که میتوان گفت در فضای تیره بودن آینده ی اسلام و هتک مقام نبوّت و برخی فتنه ها اساسا جوّ دیگری حادث شد که دیگر در آن از نصّی مانند غدیر به شکلی عبورِ روانی شده بود. 👈بیعت سقیفه در چنین فضای ثانوی و حادثی رخ داد لذا تعارض قوی با نصّ غدیر از جهتی نداشت. از طرفی با توجّه به بیم‌های جدّی با توجّه به شعارهای اسلامی و تأیید اوّلیه قبول خلافت شخصی مثل ابوبکر توسّط سقیفه و انصار و دیگر بازیگرهای جدّی قدرت، ابوبکر مانند کهف و پناهگاهی برای برون‌رفت از آن اضطراب اجتماعی معرّفی شد. 🔸[ابتناء شبهه بر عدول از نصّ با فرض تعبّدی و الهی پنداشتن آن]🔸 ۱۷-یکی دیگر از پیش فرضهای استبعاد ارتداد صحابه آن است که گویا اینگونه لحاظ شده که اگر نصّی در غدیر بود صحابه آن را نصّی الهی و تعبّدی دانسته و اجماع آنها در زیر پا گذاشتنش بسیار بعید بود. ولی ممکن است بگوییم برخی از آنها از همان ابتدا و یا در ادامه که برخی شبهات و شایعات عارض شد، گمان ارشادی بودن این نصّ یا امری دنیایی بودن و قابل مصلحت سنجی بودنش را داشتند؛ زیرا در قرآن کریم بیان نشده بود. و یا اینکه گمان کردند که تزاحمی رخ داده که مکلّف به رعایت اهمّ هستند و یا حتّی اینکه نسخی رخ داده است. حالا در این وجه، بیشتر بحثمان بر سر این است که تدبّر در تاریخ صحابه نشانگر آن است که آنچنان هم تسلیم اوامر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبوده و در این زمینه تفصیل قائل بودند. 👈اگر میدانستند در قرآن کریم نیامده برای خودشان حقّ ابراز نظر قائل بودند. مانند اعتراض برخی از آنها در صلح حدیبیه و یا نماز بر عبدالله بن أبیّ و یا در زمینه ی اسیران بدر و یا از همه واضحتر جریان جیش اسامة! ابن هشام در سیره ی معروف خود صریحا نقل میکند که مردم از اینکه اسامه به عنوان فرمانده ی لشگر انتخاب شده ناراضی بودند و میگفتند: «أمّر غلاماً حَدَثاً علی جلّة المهاجرین و الانصار!!!» 👈ابوجعفر نقیب استاد ابن ابی الحدید نیز به جریان اعتراضات مکرّر خلیفه ی دوّم به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشاره میکند و استنباط میکند که در ارتکاز عمر و برخی از بزرگان صحابه اساسا مصلحت سنجی و اجتهاد در برابر نصّ رواج داشته است. در رأس آنها میتوان به مخالفت وی و عدّه ای دیگر از صحابه برای آوردن قلم و کاغذ برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشاره کرد. 👈طوری شد که در همان بالای سر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بین صحابه اختلاف شد و برخی میگفتند القول ما قال رسول الله و دیگران میگفتند القول ما قال عمر!!! اینجا بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عصبانی شده و همه را بیرون کرد! تدبّر در قرائنِ بسیار نشانگر آن است که گویا منصب خلافت را منصبی دنیایی دانسته و آن را چندان شأنی دینی و امتداد مقام نبوّت لحاظ نمیکردند که نیازمند نصّ الهی باشد. 👈لذاست که در استدلال به نماز آخر ابوبکر برای اهلیّت او برای خلافت این جمله در آن زمان معروف شده بود که آن کسی که پیامبر او را برای دینمان انتخاب کرد را ما هم برای دنیایمان انتخاب میکنیم! این بحث ادامه دارد ...

باسمه تبارک و تعالی (۱۰۹۴) «بررسی شبهه استبعاد ارتداد صحابه» (۸) «بیان تفصیلی پاسخهای حلّی به شبهه ی استبعاد ارتداد صحابه» 🔸[ابتناء شبهه بر اجماع صحابه و عدم تردید و اختلاف در بیعت با ابوبکر]🔸 ۱۸-یکی از پیش فرضهای شبهه استبعاد ارتداد صحابه آن است که گویا همه ی صحابه بدون اختلاف یا تردید و از روی اشتیاق بر انتخاب ابوبکر اجماع کرده اند. در حالیکه این امر خلاف مسلّمات تاریخی است. بیعت با ابوبکر بدون اطّلاع اکثر صحابه و به شکل ناگهانی و بدون مشورت انجام شد. در ادامه هم اختلافات بسیاری را به دنبال داشت که اگر خویشتن داری و رعایت مصالح توسّط امیر المؤمنین علی علیه السلام نبود فتنه ای به پا میشد که اساس اسلام را متزلزل میکرد. بنی هاشم و در رأس آنها امیر المؤمنین از این بیعت سر باز زدند. فاطمه زهرا سلام الله علیها از بزرگترین مخالفین علنی این بیعت بود. 👈هم در زمان بیعت و هم بعد از آن بسیاری از بزرگان صحابه دست به انتقاد میزدند و اگر امیر المؤمنین به آنها دستور سکوت نمیداد اساسا طور دیگری وقایع رقم میخورد. افرادی نظیر سعد بن عباده و سلمان فارسی و ابوذر غفاری و مقداد و عمار بن یاسر و ابان بن سعید بن العاص و خالد سعید بن العاص و ابو سفیان و زبیر و زید بن ارقم و ابی بن کعب و... همه از مخالفین جدّی ابوبکر نام برده شده اند. 👈بلکه بر اساس شواهد برخی از آنچه بعدا ارتداد قبائل نامیده شد مانند جریان مالک بن نویره در واقع بر سر انتقاد از بیعت با ابوبکر بوده است. اینکه بگوییم بیعت با ابوبکر مخصوصا بعد از انتشار مخالفت امیر المؤمنین با آن از روی شوق و اجماع صحابه بوده هرگز موافق تاریخ نیست. ⬇