✡️ عملکرد ازلیان در نهضت مشروطه (١)
1️⃣ در جریان مشروطه، #بابیان_ازلی فرصت را مغتنم شمرده و در بین مشروطه‌خواهان #نفوذ کردند. آنان با فعالیت در قالب #انجمن‌های_سری سهم مهمی در تحولات نهضت #مشروطه داشتند.
2️⃣ اولین حضور عناصر #ازلی نظیر #ملک‌المتکلمین، #یحیی_دولت‌آبادی و... در انجمنی سرّی بود که در ١٣٢٢ق توسط اعضای #کمیته_بیداری نظیر ملک‌المتکلمین و #سیدحسن_تقی‌زاده و... تشکیل شد. [١] محل تشکیل این جلسات سرّی، باغ #سلیمان‌خان_میکده بود.
3️⃣ اعضاء این انجمن برای ایجاد آشوب و شورش، برنامه داشتند. [۲] آنها که می‌دانستند بدون حضور و تأیید علما نمی‌توانند به اهداف خود برسند، از اعضای روحانی انجمن استفاده کردند. مثلاً #سیداسد‌الله_خرقانی را به نجف فرستادند تا با آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی، میرزا خلیل تهرانی و سیدمحمدکاظم یزدی ارتباط برقرار نماید. [٣] البته علمای برجسته با انجمن ملی، همکاری نکردند. [۴]
4️⃣ از سوی دیگر انجمن تلاش می‌کرد تا بین اقشار برجسته #نفوذ کند. آنها با شاهزادگان و رجال دولتی همانند صنیع‌الدوله، سعدالدوله، مشیرالدوله، ناصرالملک، احتشام‌السلطنه و... ارتباط برقرار کردند. [۵] ملک‌المتکلمین نیز با شاهزاده سالارالدوله، والی غرب رابطهٔ دوستانه برقرار کرد که هم از کمک‌های مالی شاهزاده بهره‌مند شدند و هم از نفوذ او در بین ایلات و عشایر کردستان استفاده کردند.
5️⃣ #یحیی_دولت‌آبادی -از سران ازلی- در جریان #بست‌نشینی مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس از کسانی بود که تمایل بسیاری برای این امر داشت. وی نزد سفیر انگلیس رفته و تقاضای کمک برای ایجاد مخالفت علیه دولت کرد. [۶] تلاش امثالِ دولت‌آبادی باعث شد که #مشروطه در اختیار انگلیس قرار گیرد.
6️⃣ در اسناد وزارت خارجه انگلیس به ارتباط دولت‌آبادی با عناصر سفارت اشاره شده است. وی از سفارت انگلیس می‌خواهد: «موجب سپاس‌گذاری خواهد بود که سفارت انگلیس مطالبی را که می‌خواهد به این گروه (روحانیون) برساند، از طریق او اعلام کند.» [٧]
✡️ عملکرد ازلیان در نهضت مشروطه (٢)
1️⃣ #ملک‌المتکلمین نیز از عناصر #بابی بود که برای منحرف کردن نهضت با عناصری نظیر #اردشیر_ریپورتر ارتباط داشت. [٨] وی از وعّاظ اصفهان بود که به‌واسطهٔ #بابی‌گری از این شهر اخراج شد.
2️⃣ #ادوارد_براون ملک‌المتکلمین را #ازلی معرفی کرده [٩] و ابراهیم صفایی دربارهٔ ارتباط او با ازلیان می‌نویسد: «ملک در مراجعت به اصفهان به‌وسیلهٔ میرزا اسدالله‌خان نائینی منشی کنسولگری روس [که] از سران فرقهٔ ازلی بود با آن فرقه آشنا شد. به‌دلیل ارتباط با ازلیان ناچار به ترک اصفهان شد» [١٠] ملک به کمک همین فرد کتاب رمان‌گونهٔ رؤیای صادقه را بر ضدّ علمای اصفهان نوشت. [١١]
3️⃣ ملک‌المتکلمین پس از اخراج، به شیراز رفت و بنا به گزارش وقایع الاتفاقیه در این شهر نیز به تبلیغ #بابیت پرداخت. [١٢] وی در سال ١٣٢٢ق به تهران آمد و با #نفوذ در انجمن‌های سرّی به نهضت #مشروطیت پیوست. وی به‌همراه سیدجمال‌الدین واعظ، #جهانگیرخان_صور_اسرافیل، سیدحسن تقی‌زاده، ابراهیم‌خان حکیم‌الملک و... #کمیته_انقلاب را تشکیل داد. [١٣]
4️⃣ نخستین اقدام این کمیته تشکیل نیرویی به نام مجاهدین و سرباز ملی و تهیه اسلحه و آموزش نظامی جوانان بود. عبدالحسین تیمورتاش و دو عنصر #بهائی اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده و ابراهیم منشی‌زاده نیروهای نظامی را آموزش می‌دادند. این جلسات بعدها در دوره مجلس دوم هستهٔ اولیه حزب دمکرات را تشکیل دادند. [١۴]
5️⃣ ملک‌المتکلمین همچنین سخنگوی انجمن آذربایجان، از مطرح‌ترین انجمن‌های تندرو بود که رهبری آن را به‌ترتیب #سیدحسن_تقی‌زاده و #حیدر_عمواوغلی برعهده داشتند. [١۵] نام دیگر این انجمن اجتماعیون عامیون یا همان سوسیال دموکرات بود. از فعالیت‌های این انجمن آموزش نظامی و #ترور مخالفین بود.
6️⃣ در دوران #استبداد_صغیر با قتل اتابک امین‌السلطان و ترور نافرجام محمدعلی شاه، بهانه بمباران و تعطیل مجلس به شاه داده شد و پس از عزل محمدعلی شاه و تشکیل مجلس دوم، عناصر افراطی این انجمن درصدد از بین بردن افراد مؤثر مشروطه‌خواه برآمدند. ترور آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی از جمله اقدامات این انجمن بود. [١۶]
✡️ عملکرد ازلیان در نهضت مشروطه (٣)
1️⃣ اعضای این حزب به‌دلیل افکار تند و افراطی و تقلید کورکورانه از انقلابیون فرانسه و بلشویک‌های روسیه، فضای کشور را به تندروی‌ها، بلواآفرینی‌ها و #ترور آلودند و با رادیکال ساختن مطالبات سیاسی، دامن‌زدن به آشوب‌های اجتماعی و ایجاد اختلاف بین صفوف ملت، مانع پیشرفت و رشد طبیعی و سالم جنبش مشروطیت شدند. [١٧]
2️⃣ عباس امانت در خصوص تأثیر این جریان در نهضت مشروطه، با اشاره به #نفوذ بابی‌ها و حضور دست‌کم ۶ خطیب بزرگ مشروطه از میان آنها، می‌نویسد:
✍️ «بابی‌ها با پای‌بندی به اصل تقیّه، هیأتی کاملاً اسلامی به خود گرفته... شبکه‌ای نوپا از تجمعات و انجمن‌ها به‌تدریج پا به عرصه سیاست نهاد که هم اصلاح‌طلبان مذهبی و هم سکولارهای معارض، از آن استقبال‌کردند. این گروه‌های رادیکال همچنان به آرمان قدیمی بابی‌ها که همان مخالفت توده‌ای با علمای محافظه‌کار و حاکمان قاجار باشد، وفادار ماندند.» [١٨]
3️⃣ امانت در ادامه با معرفی #یحیی_دولت‌آبادی و #ملک‌المتکلمین به‌عنوان عناصر #بابی می‌نویسد: «هر چند این چند نفر به‌خاطر عقایدشان از حضور در مجلس اول منع‌شدند، اما تأثیر آنها بر مشروطیت مبرهن است.» [١٩]