🔰 نگارش کتاب التوحید بدون راهنمای استاد، در بصره یا حریملاء 🖐 عثمان بن منصور حنبلی از علمای نجد بر این نظر است که توحیدی که محمد بن عبد الوهاب از آن سخن می گوید نزد هیچ شیخی از اهل علم تعليم ندیده است، عبد الرحمن بن حسن آل الشیخ (1285ق) در این باره چنین گزارش داده است: «إن عثمان بن منصور اعترض على شيخنا رحمه الله فيما دعا إليه من توحيد الله تعالى ... فقال: إنه لم يتخرج على أشياخ في العلم»⁽¹⁾. لذا او در پاسخ به ادّعای او، رساله‎ای را در جواب می‎نویسد و بیان می‎دارد که جدش محمد بن عبد الوهاب در مدتی که در بصره مشغول به تحصیل بود، کتاب التوحید را تألیف کرده است و در نگارش آن از کتابهای حدیثی در مدارس بصره بهره برد: «فصنّف في البصرة كتاب التوحيد ... أخذه من الكتب التي في مدارس البصرة من كتب الحديث»⁽²⁾ و ادّعای نگارش این کتاب در بصره را، دلیلی بر تعلیم دیدن توحید نزد علما دانسته است. 👋 اما حسین بن غنام (1225ق) شاگرد محمد بن عبدالوهاب که زمان حیات استادش را درک کرده است، دیدگاه دیگری راجع به این کتاب دارد. او بر این باور است که استادش بعد از بازگشت از بصره و در مدّت اقامتی که حریملاء داشته اقدام به نگارش کتاب التوحید کرده است: «وصنّف في تلك الإقامة كتاب التوحيد»⁽³⁾ و بعد از نگارش این کتاب بود که برخی در مجلس قرائت کتاب التوحید در حریملاء شرکت کرده و مطالب کتاب را نزد محمد بن عبدالوهاب درس گرفتند. کم کم این کتاب مشهور شد تا این که نسخه هایی از آن در منطقه نجد انتشار یافت: «وصنّف كتاب التوحيد فقرئ عليه في حريملاء ودرس فيه وانتشرت نسخه في نجد»⁽⁴⁾. 👈 برخی از وهابی‎ها در جمع بین این دو قول وارد میدان شدند، برخی گفتند: محمد بن عبدالوهاب کار نگارش کتاب قبل از ورود به حریملاء تمام شده بود و ابن غنام این کتاب را برای اولین بار به صورت تصنیف شده در حریملاء مشاهده کرد و اطلاعی از وضعیت گذشته کتاب نداشت: «ويمكن الجمع بين ما ذكراه بأن ابن غنام كان أول علمه بهذا الكتاب مصنفا حين قرئ على مؤلفه الشيخ في حريملاء، ولم يعلمه مصنفا قبل ذلك»⁽⁵⁾ يا این که گفته شود کار نگارش کتاب التوحید از بصره آغاز شد و در حریملاء به پایان رسید: «يجوز اعتبار حريملاء آخر مكان تم فيه تأليف هذا الكتاب»⁽⁶⁾. 👌 همانطور که گفته شد حسین بن غنام از شاگردان محمد بن عبدالوهاب بود و زمان حیات او را درک کرده است. او به صراحت بیان داشته است که تصنیف کتاب در شهر حریملاء صورت گرفته است و ظاهر کلامش گویای آن است که حرفی که زده علم داشته لذا در عبارت پردازی بدون شک و تردیدی گفته است که کار نگارش در حریملاء صورت گرفته است. 👌 نکته دیگر آن که هر قولی راجع به زمان یا مکان تصنیف کتاب پذیرفته شود؛ هیچ یک از اقوال مطرح شده بر این امر دلالت ندارد که توحید مورد ادّعای محمد بن عبد الوهاب توحیدی است که از مشایخ تعلیم دیده باشد حتی نوه محمد بن عبدالوهاب که گفته کتاب التوحید را در بصره نگاشته است، بیان داشته است که او خود به سراغ احادیث رفته و اقدام به نگارش کتاب کرده است و ظاهر عبارتش بیانگر آن است که نگارش کتاب با فهم خودش صورت گرفته و تعلیم شیخی در میان نبوده است و اساسا در بصره استادی نبوده که موافق توحید محمد بن عبد الوهاب باشد و او بخواهد از استادش چنین توحیدی را اخذ کند، و قبلا گذشت که محمد المجموعی اگرچه استاد محمد بن عبدالوهاب در علم حدیث به شمار می رفت اما در تعلیم توحید، قضیه بالعکس بود این محمد بن عبدالوهاب بود که استاد آموزش توحید خودش بر محمد المجموعی شده بود، توحید خودساخته‎اش را بر او عرضه کرد و او توحیدش را پذیرفت. 💬 #وهابیت #محمد_بن_عبدالوهاب #کتاب_التوحید 📚 منابع: (1) علماء نجد، الدرر السنیة في الأجوبة النجدیة، ج12، ص5. (2) همان، ج12، ص7. (3) ابن غنام، حسین، تاريخ نجد المسمّى روضة الأفكار والأفهام، ج1، ص30. (4) عبد الرحمن بن عبد اللطیف آل الشیخ، علماء الدعوة، ص34. (5) العبود، صالح، عقيدة الشيخ محمّد بن عبد الوهّاب، ص119. (6) همان، ص120. 💠 @Jarayan_Shenasi