واژۀ «نسکافه» (Nescafé) از ترکیب دو واژۀ «نِستْله» (Nestlé) و «کافه» (café) ساخته شدهاست. اینگونه واژهها را «آمیزه» مینامند و به فرایند ساخت آنها، که یکی از شیوههای معمول واژهسازی است، «آمیزهسازی» میگویند. چند نمونۀ دیگر:
توانیر: تولید و انتقال نیرو؛
خصولتی: خصوصی + دولتی؛
رزمایش: رزم + آزمایش؛
فجازی: فضای مجازی؛
مارموذ: مارمولک/ مار + موذی؛
نستعلیق: نسخ + تعلیق؛
ویرگولاستار: ویرگول + ویراستار.
#واژهشناسی #دستورزبان
۱۴۰۲/۱۲/۱۰
سید محمد بصام
@Matnook_com
🔥چهارشنبهسوری!
💥«سور» به معنی «جشن، شادی، مهمانی، و رنگ سرخ» است و در «سورچرانی»، «ختنهسوران»، و «سور دادن» نیز کمابیش همین معانی را دارد. در ایران قدیم، جشنها معمولاً از شب با آتشبازی و آتشافروزی آغاز میشده و در سپیدهدم به آبپاشی ختم میگردیده و، بر پایۀ متنی کهن، یکی از این جشنهای آخر سال «شبسوری» نام داشتهاست. ایرانیان از دیرباز شب چهارشنبۀ آخر سال را با آتشافروزی جشن میگرفتند تا اهریمنِ تاریکیِ شب و شومیِ چهارشنبه را با پرتو سرخ آتش از بین ببرند. عبارت «زردی من از تو، سرخی تو از من» به همین باور اشاره دارد.
💥از دیگر رسمهای چهارشنبهسوری:
- پلشتزدایی (خانهتکانی و نو کردن اثاث خانه)؛
- آتشافروزی (برای طلسمزدایی و شتاب بخشیدن به بازگشت خورشید و گرما در بهار بههمراه پایکوبی)؛
- تفأل زدن (شعرخوانی و فالگوشنشینیِ دختران و زنان بر سر راهها و پشت درِ خانهها)؛
- کوزهشکنی (برای دور کردن بلاهای سال و بازگشت تندرستی و شادی)؛
- بلاگردانی و برکتزایی (با پختن آش ابودَردا، کوکوی هفتسبزی، دود کردن اسفند، قاشقزنی، و ...).
#واژهشناسی
۱۴۰۲/۱۲/۲۲
سید محمد بصام
@Matnook_com
دربارهٔ «روانشناسی» و واژههای «شناسی»دار
بهمناسبت ۹ اردیبهشت، روز مشاور و روانشناس
«روانشناسی» معادل واژۀ انگلیسی psychology (/سایکولوژی/) است که از عبارت یونانی Ψυχολογία گرفته شدهاست. در این عبارت، واژۀ ψυχή (/پسیکه/) به معنای «روح و نفْس» است. ازاینرو، در فارسی، به این دانش «علمالروح»، «علمالنفس»، و «معرفةالنفس» میگفتند. در سال ۱۳۱۷، دکتر علیاکبر سیاسی واژۀ فارسی «روان» را بهجای «روح» و «نفْس» بهکار برد و در پی آن، واژۀ «روانشناسی» را نیز ساخت، که رفتهرفته متداول و پذیرفته شد.
یادآوری:
در فارسی، دانشهایی که بخش پایانیشان «-شناسی» دارند اسماند. برای تبدیل این اسمها به صفت، بخش پایانیشان به «-شناختی» بدل میشود. بنابراین «روانشناسی» اسم است و صفتِ آن «روانشناختی» است. مثال:
- اسم (در ترکیب اضافی): دانش روانشناسی، انجمن زبانشناسی، و ...؛
- صفت (در ترکیب وصفی): اختلالات روانشناختی، مطالعات زبانشناختی، و ... .
#واژهشناسی #دستورزبان
۱۴۰۳/۰۲/۰۹
سید محمد بصام
Matnook.com
@Matnook_com
«پارس» صدای سگ است یا ...؟
بهمناسبت ۲۵ اردیبهشت، روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت فردوسی
در فارسی، دو واژۀ «پارس» داریم که به یک صورت تلفظ میشوند، اما ریشه و معنای متفاوتی دارند:
۱) پارس: اقوام و قبایلی آریایی که در سرزمین «پارس» و عیلام ساکن بودند و زبان آنها را «پارسی» میگویند.
۲) پارس: صدای سگ، عوعو، واقواق.
در معنای اول، واج p، طبق قاعدۀ آوایی «نرمشدگی» (lenition)، به واج f تبدیل شده و «پارس» و «پارسی» بهصورت /فارس/ و /فارسی/ تلفظ گردیدهاست، مانند تبدیل «پیل» به «فیل» (که معمولاً گمان میکنند معرّب (= «عربیشده») است، ولی اینگونه نیست) یا تبدیل «سپارش» (از فعل «سپاردن» و «سپردن») به «سفارش». بنابراین واژهٔ «فارسی» نیز فارسی است، نه عربی و نه عربیشدۀ «پارسی».
در معنای دوم، پارس از «پاس» است و «پاس» به معنای «نگهبانی» است. سپس، طبق یک تحول آوایی (← مجلۀ زبانشناسی، س ۲۰، ش ۱، ص ۱-۱۶)، واج غیراشتقاقیِ r (واجی که در اصلِ واژه نبوده) به آن افزوده شده و بهصورت «پارس» درآمدهاست، مانند «چرتکه» (از اصل روسی) و «خاکشیر» و «تراشیدن» که در اصل «چتکه» و «خاکشی» و «تاشیدن» بودهاند. در بخشی از قلمرو زبان فارسی، به واژههای دیگری نیز همین واج r را افزوده بوده و آن را تلفظ میکردهاند، مانند «تاختن» و «پاسبان» که بهصورت /تَراختن/ و /پارسبان/ تلفظ میشدهاند. «پارس» نیز، به معنای «صدای سگ»، صورت تحولیافتۀ «پاس» است و درست است. در نتیجه، هیچ ارتباطی با سرزمین پارس ندارد، زیرا صرفاً دو واژۀ همآوا و همنویسهاند، مانند واژۀ فارسیِ «دَم» (= «لبۀ چیزی») و واژۀ عربیِ «دَم» (= «خون»).
یادآوری:
در ترکی، «پارس» نام یک جانور شکاری هم هست که در فارسی به آن «یوز»، و در عربی به آن «فَهْد» گفته میشود. در گاهشماری ترکی، «پارسئیل/ بارسئیل» به معنای «سال پلنگ» است.
#زبانشناسی #واژهشناسی
۱۴۰۳/۰۲/۲۵
سید محمد بصام
Matnook.com
@Matnook_com
دربارۀ «پهپاد»
واژۀ «پهپاد» از بههم پیوستنِ حروفِ آغازینِ عبارتِ «پرندۀ هدایتپذیر از دور» (unmanned aerial vehicle) ساخته شدهاست. به این فرایند، که یکی از روشهای اختصارسازی است، سرواژهسازی میگویند و به چنین واژههایی، سرواژه یا سرنام. یک نمونۀ دیگر: متنوک (مؤسسۀ تخصصی نگارش و ویرایش کتاب).
تلفظ «پهپاد» بهصورت /پهباد/ ـ بهدلیل تبدیل واج P به b ـ بهلحاظ آوایی طبیعی و موجه است، ولی نباید با «ب» نوشته شود. بنابراین املای *پهباد، که گاهی در متنهای خبری و فضای مجازی دیده میشود، نادرست است.
#واژهشناسی #املا_رسمالخط
۱۴۰۳/۰۲/۳۱
سید محمد بصام
Matnook.com
@Matnook_com
دربارۀ «چای»
بهمناسبت روز جهانی چای ☕️
واژهٔ «چای» از چینیِ شمالیِ çá (با تلفظی شبیه /چا/) به هندی و روسی رفته و سپس با همین تلفظ به فارسی رسیدهاست. سپس واج /y/ ـ در قیاس با واژههایی مانند «پای» و «جای» (در کنار «پا» و «جا») ـ به آن افزوده شده و بهصورت «چای» و سپس «چایی» درآمدهاست. واژهٔ انگلیسیِ tea و فرانسویِ thé نیز از چینیِ جنوبیِ t‘e گرفته شدهاست. در فارسی، تلفظ و املای «چای» رسمی و «چایی» غیررسمی است.
#واژهشناسی
۱۴۰۳/۰۳/۰۱
سید محمد بصام
Matnook.com
@Matnook_com
دربارۀ «سانتریفوژ» (گریزانه)
۱) «سانتریفوژ» (به فرانسوی، Centrifuge) دستگاهی است که در آن با استفاده از نیروی گریز از مرکز، مواد را از یکدیگر جدا میکنند. معادل فارسی آن، طبق تصویب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، «گریزانه» است.
۲) /سانتریفیوژ/ تلفظِ نزدیک به انگلیسی و /سانتریفوژ/ تلفظِ نزدیک به فرانسهٔ این واژه است. بنابراین، از آنجا که این واژه فرانسوی است، املای «سانتریفوژ» درستتر است و ترجیح دارد.
#واژهشناسی #املا_رسمالخط
۱۴۰۳/۰۳/۱۱
سید محمد بصام
@Matnook_com
www.matnook.com
حجم رسانه بالاست
مشاهده در ایتا
«پاچهخواری» یا «پاچهخاری»؟
+ یک واژۀ جدید که نمیدانید!
#واژهشناسی #املا_رسمالخط
۱۴۰۳/۰۳/۱۶
سید محمد بصام
@Matnook_com
www.matnook.com
حجم رسانه بالاست
مشاهده در ایتا
اصطلاح «پدر کسی را درآوردن» از کجا آمده و در اصل چه بوده؟
#واژهشناسی
۱۴۰۳/۰۳/۲۰
سید محمد بصام
@Matnook_com
www.matnook.com
درست:
به قطع و یقین (= «قطعاً و یقیناً»)
به حتم و یقین (= «حتماً و یقیناً»)
نادرست:
به قطعِ یقین، قطعِ به یقین، حتمِ به یقین
یادآوری:
«قطعویقین» غیر از «به قطع و یقین» و به معنای «اطمینان» است: «هرگز اینهمه قطعویقین نخواهیم داشت.» (عباس زریاب خویی، لذات فلسفه، ص ۲۴۱)
#املا_رسمالخط #واژهشناسی
سید محمد بصام
@Matnook_com
www.matnook.com
حجم رسانه بالاست
مشاهده در ایتا
تفاوت «جزء» با «جزو» چیست؟
کدام درست است و چرا؟
#املا_رسمالخط #واژهشناسی
سید محمد بصام
@Matnook_com
www.matnook.com