💢 آیا نام قم برگرفته از کَمیدان است؟ کَمیدان که به صورت های کُمَندان/ komandAnهم در متن‌های کهن دیده می‌شود در تلفظ قمی‌های قدیمی به صورت کَمِدون / kamedun متداول است. کمدون منطقه‌ای تقریبا از میدان سعیدی کنونی تا میدان نو و تا خاکفرج (میدان الهادی) بوده است. قم در قرون نخستین اسلامی به دو قسمت عمده تقسیم می‌شد: "یکی مَمّجان [/ mammajAn] یا مَنیجان [/ manijAn ] و دیگری کمیدان خوانده می‌شد و میان این دو رودخانه فاصل بود." (تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، ج ۲، ص ۱۲) منیجان ظاهرا منطبق بر بلوار ۱۵ خرداد فعلی و اطراف بوده است. چه اینکه این دو منطقه روبه‌روی هم بوده‌اند. چند سال پیش هم در هنگام احداث پل زیر گذر در تقاطع عمار یاسر و بلوار ۱۵ خرداد به آثاری کهن برخورد کردند که این گمان را تا اندازه‌ای تقویت می‌کند. برخی نام قم را برگرفته از نام "کمندان" می‌دانند. "وجه دیگری هم [به جز کومه] در باره اصل کلمه قم معروف است و سَمعانی و یاقوت آن را ذکر کرده‌اند و آن این است که لفظ کُم به وسیله اشعری‌ها از کمندان یکی از قلعه‌های تشکیل دهنده شهر قم گرفته شده و برای تخفیف جزء دوم آن را حذف کرده‌اند." (تاریخ مذهبی قم، فقیهی، ص ۱۶) مرحوم فقیهی با ذکر اینکه "گویا کمندان تحریف کلمه کمیدان است" این وجه تسمیه را بنا به دلایل زیر رد می‌کند: "۱. مردم قم کلمه کَمِیدان را با فتح کاف و کسر میم تلفظ می‌کنند و الف آن را به واو بدل می‌کنند و کَمِدون می‌گویند و قطعی است که این تلفظ قدیمی و اصلی کلمه است و اگر کلمه قم از کَم که جزء اول کلمه کّمیدان است گرفته شده باشد باید به فتح کاف تلفظ شود که غلط محض است. علت اینکه کلمه کمیدان هنوز در زبان مردم قم استعمال می‌شود این است که پس از مدفون شدن حضرت معصومه‌ع در قم به‌تدریج شهر از سمت شرق و شمال به طرف غرب و جنوب کشیده شد و محله‌های قدیمی کم کم از میان رفت و به زمین‌های زراعی تبدیل شد که اکنون می‌توان جای هر قسمت را مشخص کرد. و یکی از آن‌ها کَمیدان است که امروز [سال ۱۳۵۰ ش] زمینی مزروعی و متصل به شهر می‌باشد و نهری مخصوص از رودخانه دارد که قطعا این نهر از قدیم به این محل اختصاص داشته است. در تاریخ قم تالیف در یک هزار و کسری سال پیش از این نهر نام برده شده است. نهر مزبور در زمان حاضر از خیابان‌ها و کوچه‌های بخش دو قم (سمت رودخانه) عبور می‌کند. ضمنا این مطلب ناگفته نماند که یاقوت و پاره‌ای دیگر از نویسندگان به جای کَمیدان [kamidAn], کُمندان[ komandAn] گفته اند و این با توجه به تلفظی که از کلمه مزبور هنوز باقی است مسلما تحریفی بیش نیست. ۲. کَمیدان بزرگ‌ترین قسمت‌های قم نبوده است تا نام آن بر مجموع قلعه‌های هفتگانه اطلاق شده باشد و همان‌طور که یعقوبی گفته است قسمت بزرگ‌تر قم منیجان بوده که یک هزار خانه در آن وجود داشته است. ۳. قبلا گفته شده است که لفظ قم قبل از آمدن اشعری‌ها نام این شهر بوده و شواهد متعدد برای این امر ارائه گردیده است. ۴. مولف تاریخ قم گوید: این که قم از کمیدان گرفته شده از اختراعات حمزه اصفهانی است (در کتاب اصفهان)؛ زیرا که نام قم به انفراد و نام کمیدان به انفراد و هر دو با هم در ایام القدیم بوده و شنیده شده است." (تاریخ مذهبی قم، ص ۱۶ - ۱۷) این پرسش برای نگارنده هم پیش آمد که اگر قم ماخوذ از کمیدان بوده باشد، باید تبدیل به "کَم/ kam" می شد و نه "کُم / kom> قم" اما وجود "کُمَندان/ komandAn" در چند متن کهن این احتمال را ایجاد می‌کرد که شاید نام این منطقه در طی زمان از این شکل به صورت "کَمیدان" تحول یافته است. احتمالی که استاد فقیهی رد کرده است و آن را تحریف می‌داند. اینک باید اهالی زبانشناسی تاریخی پاسخ دهند که شکل های "کُمیدان" یا "کُمندان" یا صورت‌های مشابه دیگر کدام اصل یا کدام تحریف است؟ آیا احتمال دارد "کُمیدان/ komidAn" در طی زمان به صورت "کَمدون / kamedun" تحول آوایی و واجی یافته و سپس به همین شکل در زبان قمی‌های قدیمی باز مانده است؟ در این صورت مثال‌های دیگری برای این تحولات زبانی وجود دارد؟ و پرسش اصلی آیا نام قم برگرفته از نام کمیدان است؟ من فعلا پاسخی برای این پرسش ها ندارم. سیدمحسن محسنی ۱۴۰۲/۱۲/۰۲ #یادداشت #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت

💢 عمارت و سکونت‌گاه گلابگیران خیابان انقلاب (چهارمردان)، کوچه۱۷، فرعی ۱۰، پلاک ۶۸ فاطمه خانعلی ۱۴۰۲/۱۲/۰۵ #عکس #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت اینستاگرام: @fatemeh__khanali

💢 مَنیجان و کُمندان استاد فقیهی در خصوص شهرهای قدیم ایران می‌گوید که این شهرها از چند قسمت تشکیل می‌شدند و هر قسمت از قسمت‌های دیگر جدا بوده و برج و باروی مخصوص به خود داشته است. مقصود از این نوع شهرسازی این بوده است که بهتر بتوانند در مقابل هجوم‌های ناگهانی دشمن مقاومت کنند و اگر قسمتی از شهر به چنگ دشمن افتاد مردم قسمت‌های دیگر بتوانند به پایداری خود ادامه دهند. وی سپس می‌گوید این امر در باره قم هم صدق می‌کند که شهری قدیمی و بزرگ بوده و از محله‌های گوناگون تشکیل می‌یافته است. در ادامه او به نقل از منابع عربی در قرون نخستین شهر قم را وصف می‌کند: "در زمان یعقوبی (قرن سوم) ظاهرا قم از صورت هفت قلعه یا هفت محله خارج شده بوده و از دو قسمت تشکیل می‌یافته که رودخانه این دو قسمت را از یکدیگر جدا می‌ساخته است. قسمت بزرگ‌تر به نام مَنیجان (در تاریخ قم مجان) دارای یک هزار خانه بوده و قلعه‌ای از آنِ ایرانیان قدیم در داخل آن قرار داشته است. قسمت دیگر کُمندان نام داشته و میان دو شهر منیجان و کمندان رودخانه بوده که پل‌های سنگی بر روی آن بسته بودند و به وسیله این پل‌ها از قسمتی به قسمت دیگر می‌رفته‌اند." استاد فقیهی سپس در مقام معلوم کردن این دو قسمت برمی‌آید: "اگر امروز بخواهیم محل دو قسمت منیجان و کمندان را معین کنیم با توجه به این‌که محل کمیدان که تبدیل به زمین مزروعی شده کاملا معین و در شمال غربی خاکفرج و وادی السلام واقع است باید بگوئیم که منیجان در سمت راست رودخانه و در حدود چهار امامزاده [۲۰ متری حائری] و در اطراف شاهزاده سید علی و نزدیکی‌های راه سراجه و قنوات و در کنار راه قمرود بوده است و کمیدان در سمت چپ رودخانه و در همین‌جا بوده که اکنون [سال ۱۳۵۰] به همین نام است و نهری مخصوص که از رودخانه جدا می‌شود و به نام نهر کمیدان است آن را مشروب می‌سازد و محل پل‌ها از محاذی قبرستان وادی السلام فعلی [انتهای خاکفرج] به طرف شمال البرز قرار داشته است." او در ادامه می‌گوید: "قبل از این تاریخ و در دوره‌های قبل از اسلام، محل شهر قم در مشرق یا شمال شرقی قسمت منیجان بوده که آثار و اطلال آن هنوز [۱۳۵۰ ش] باقی است." (تاریخ مذهبی قم، ص ۶۶ - ۶۹) با این تعریف منیجان و شهرستان (در تلفظ قمی شهرَسون/ shahrasun منطقه‌ای باستانی در قم و ابتدای جاده سراجه) با مقداری اغماض در یک راستا قرار می‌گیرند. نگارنده این سطور در یادداشت‌ها و نوشته‌های پیش از این گفت که شرق قم قدمت و اهمیت بیشتری نسبت به غرب داشته است و دلیل آن را نیز شیب غربی _ شرقی شهر دانسته بود؛ چون شیب زمین برای امرار معیشت مردمان قدیم بسیار مهم بوده است و آنان به‌خوبی شیب زمین را می‌شناخته‌اند و طبیعی است تمدن و شهرنشینی از جایی آغاز می‌شود که امکان کشاورزی آسان‌تری داشته باشد و این امر در شرق قم امکان پذیر بوده است. از همین رو اعتقاد دارد که منیجان کهن‌تر از کمندان است. اما شگفت آن که نام منیجانِ کهن‌تر در طول زمان متروک می‌شود ولی کمندان نوتر به صورت امروزی آن یعنی کمدون در زبان قمی‌های قدیمی همچنان زنده می‌ماند. جز آن با اوصاف مذکور منیجان بین خیابان‌های آذر فعلی و بلوار ۱۵ خرداد و با تراکم بیشتر در اطراف بلوار کنونی بوده است. کما اینکه پیدایش چند اثر کهنه در هنگام احداث پل زیر گذر در تقاطع آن با خیابان عمار یاسر در چند سال پیش این تعریف را تقویت می‌کند. هر چند متاسفانه گویا به علت شتاب برای احداث پل، مجال تحقیق دقیق داده نشد. نکته دیگر وجود نام مشابه‌ای در اطراف روستای صرم است. مزرعه و باغی در نزدیکی‌های صرم وجود دارد که ما گوسفندان قِسر خود (گوسفندان بی‌ولد) را در آنجا جا می‌کردیم و به آن مینیجه می‌گفتیم. این مزرعه که آن موقع بسیار سرسبز و سلخ بزرگی هم در مجاورش بود در کنار رودخانه هفت بند است متاسفانه هم اینک کاملا خشک شده است. جالب این که نام این مزرعه در نقشه‌ای که در ابتدای جلد دوم تربت پاکان از مدرسی طباطبایی گذاشته شده به صورت "منیژه" آمده است. این نام در نقشه‌های منابع طبیعی به صورت "منیچه" دیده می‌شود. حال باید دید بین این نام و نام منیجان که آن هم در کنار رودخانه قم بوده است با التفات به قواعد مشترک در نام‌گذاری‌های جغرافیایی در ایرانشهر تاریخی آیا ارتباطی وجود دارد؟ آیا نام‌های "مجان" و "منیجان" و "مَمَّجان" و "مینیجه" و " منیژه" و "منیچه" مشابه‌های دیگری دارند و چه ارتباطی بین آن‌ها وجود دارد؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها داده شود نوری بر برخی تاریکی‌ها خواهد بود. النهایه باید گفت خطه قم جای جالبی برای پژوهش‌های زبانشناختی تاریخی نام‌جاها است. سیدمحسن محسنی ۱۴۰۲/۱۲/۰۵ #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت

کاوشی در فرهنگ عامه قم (به همراه فرهنگ ضرب‌المثل‌ها، کنایات و اصطلاحات)، مصطفی خرسندی، قم: نشر ادبیات، چاپ اول، ۱۴۰۲، رقعی، ۵۶۰. ۴۸۰۰۰۰ تومان #کتاب @ketabeshahr578 https://www.instagram.com/ketabeshahr578?r=nametag

💢 سفال‌های سلجوقی و خشت‌های قالبی تقاطع عمار یاسر در لایه‌های رسوبی و سیلابی عمق بیست متری حسین صادقی ۱۴۰۲/۱۲/۰۶ #عکس #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت

💢 مقبره رستم خان والی گرجستان در قم "در سیاحت‌نامه شاردن (ص۶۲ چاپ تهران) می‌نویسد: "اطراف قم را باغ‌ها فراگرفته است. به علاوه باغ بزرگی نیز در آن سوی رودخانه دیده می‌شود. در یکی از باغ‌های این حدود مقبره رستم خان از سلاطین گرجستان مشاهده می‌شود. این پادشاه برای نیل به سلطنت آن سامان به آیین اسلام گروید. این باغ از گردشگاه‌های مردم عادی قم به شمار می‌رود." این شخص باید همان رستم خان والی گرجستانی باشد که طه حسنی حسینی طباطبایی تحفه سامی خود را در اخلاق به روش شیعی در ۸ ذ ح - ص ۱۰۵۱ به نام او ساخته است. ظاهرا گفته سفرنامه‌نویسان آن است که مدفن او در یکی از باغ‌های آن سوی رودخانه بوده و گرنه اگر جمله "این حدود" اشاره به گرداگرد قم و نه تنها آن سوی رودخانه بود بقعه واقع در باغ مجاور مزار دربهشت (کنار راه قدیم قم به کاشان) که نزدیک مقابر امراء خاندان علی صفی و سبک آن صفوی است می‌توانست به عنوان یکی از محل‌های احتمالی برای خاکجای این شخص تصور گردد." (تربت پاکان، ج ۲، ص ۲۶ - ۲۷) این مطلب را در پاسخ عده‌ای که پرسیده‌اند آیا پادشاهان گرجستان در قم مقبره دارند؟ از ماخذ بالا آوردم. نگارنده در نزد یکی از علاقه‌مندان در قم سکه‌ای ضرب تفلیس با رقم سلطان حسین صفوی دید که نشان می‌دهد گرجستان در زمان صفوی تابع ایران بوده است. جز آن عموی بنده مرحوم سیدجلال محسنی که شناخت بسیار خوبی در خصوص انواع حیوانات داشت، با اشاره به سگ کوچک اندامی گفت: "مثل سگ‌های تِفلِسی/ teflesi می‌مونه". تلفظ محلی مزبور نشان از مراوده مردم قم با تفلیس داشته است و این‌که قمی‌ها تفلیس را به صورت tefles تلفظ می‌کرده‌اند. از طرفی باید گفت نام رستم نشان از گسترش قلمرو ایرانی تا گرجستان دارد. این را هم بد نیست بگویم که اراضی پلاک ۲۲۵۲ اصلی روبه‌روی ترمینال مسافربری قم مشهور به قبر عادل است. اینکه عادل کی بوده و قبرش کجاست؟ اطلاعی ندارم. امیدوارم بتوانیم اطلاعات بیشتری از رستم خان گرجی به دست آوریم. سیدمحسن محسنی ۱۴۰۲/۱۲/۰۶ #یادداشت #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت

جلسه این هفته بنیاد قم‌پژوهی (نشست ۵۰۴) موضوع: تاريخ شفاهی حجّاری در قم با حضور: - استاد حاج ابراهیم خسروانجم - استاد عباس حجری - استاد حاج عباس حکمت‌اندیش - استاد حاج حسین حکیمی - استاد غلام حسن‌بیگی ↙️ زمان: سه‌شنبه ۱۴۰۲/۱۲/۰۸، ساعت ۱۹ ↙️ مکان: میدان رسالت - دانشگاه طلوع مهر شرکت برای عموم علاقه‌مندان آزاد است. #نشست #بنیاد_قم_پژوهی تلگرام | ایتا | سایت