بسم الله الرحمن الرحيم فاسترزق اهل رزقك خدایا مبادا كه از روزى خواران تو روزى طلبم

امام زين ‏العابدين عليه ‏السلام در دو جمله‏ ى اول اين قطعه از دعا ى شريف «مكارم ‏الاخلاق» كه قبلا عنوان شد ، از پيشگاه خداوند درخواست نمود: بار الها! #آبرو ى مرا با گذران سهل و آسان محافظت فرما (وَ صُنْ وَجْهِي بِالْيَسَارِ) و با مضيقه و تنگ ى معاش، #جاه و منزلتم را در جامعه سبك و خوار مگردان. ( وَ لَا تَبْتَذِلْ جَاهِي بِالْإِقْتَارِ ) چند جمله ‏ا ى كه در اين قطعه‏ ى دعا امروز است، با فاء تفريع آغاز شده، بدين معنى كه محتوا ى دعا ى امروز با مطلب دعا ى قبل ارتباط دارد، عرض می‏كند: بار الها! اگر دعايم را در گشايش زندگى مستجاب نفرمايى و در مضيقه قرار گيرم، اين عوارض را در بردارد: اول، از كسانى طلب روز ى كنم كه خود روز ى ‏خوار تو هستند، (فاسترزق اهل رزقك) دوم، بر اثر تنگدستى در اين مشكل قرار گيرم كه از شرار خلقت درخواست عطا نمايم، (و استعطى شرار خلقك) سوم، آزمايش شوم به ستايش كسى كه به من اعطا نموده است، (فافتتن بحمد من اعطانى) چهارم، مبتلا شوم به ذم كسى كه محرومم ساخته است، با آنكه تو ولى و صاحب اختيار هر عطا و منعى. (و ابتلى بذم من منعنى، و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع.) اين چند جمله از كلام امام (علیه السلام) حاوى عوارض و پى‏ آمدهاى نامطلوبى است كه بر اثر تنگى معاش، ممكن است دامنگير افراد گردد.

این فراز در ادامه جمله قبل است. (آبرویم را با فقر نریز)تا به سبب فقر،از خلق تو که روزی خوار تواند،طلب روزی کنم و از مردم پست،طلب عطا کنم. نکته ای که باید در طلب روزی مورد توجه قرار گیرد،باورهای ماست باور به اینکه روزی فقط به دست خداوند است ولاغیر. ازیکی از بزرگان سوال شد،اینکه در احادیث آمده درپی روزی بروید و کار کنید و حال آنکه روزی مقدر است،چگونه است؟آیا اگر کار نکنیم باز هم روزی می رسد؟ فرمودند:اگر اعتقادات قوی باشد و یقین داشته باشید،بله. همچنین مرحوم علامه #حسن_زاده_آملی (ره)فرمودند:شرط روزی زور بازو نیست رزق را باید از جای دیگر بدهند شما دائما اهل طهارت و پاکی باشید،رزق تان هم وسیع خواهد شد.

به فرموده‏ حضرت مولى‏ الموحدين على عليه‏السلام، يكى از شرايط استجابت دعا، شناخت وسيله است. مردى حضور على (علیه السلام) شرفياب شد، عرض كرد: خداوند را خوانده ‏ام، اما اجابت نديده ‏ام. حضرت فرمود: برا ى دعا چهار خصلت است: خالص بودن ضمير، حضور قلب، شناخت وسيله‏ ى استجابت، و انصاف در تمنى. آيا خدا را خوانده ‏ا ى كه عارف به اين چهار امر باشى؟ عرض كرد: نه. فرمود: پس آنها را بياموز.

قسمت مهمی از مضيقه‏ ى مالى و سختى معاش كه بعضى گرفتار آن می‏شوند، ناشى از اعمال خود آنهاست و اگر بخواهند از آن تنگناى رهايى يابند، بايد تغيير روش دهند و خويشتن را اصلاح نمايند

رسول اكرم (ص) فرمود: طلب الحلال فريضه عل ى كل مسلم و مسلمه. طلب رزق #حلال فريضه‏ اى است بر عهده‏ ى هر مرد و زن مسلمان و مكلفند آن فريضه را انجام دهند.

انسان زنده غذا می‏خواهد و براى تامين معاش خود لازم است از پى كار برود و با تحمل زحمت و مشقت نانى به دست آورد و با عز و آبرومندى زندگى كند. جالب آنكه دين مقدس اسلام به دست آوردن رزق حلال را كه ضرورت حياتى است، به حساب عبادت آورده است. رسول اكرم (ص) فرمود: العباده سبعون جزء افضلها طلب الحلال. عبادت هفتاد جزء است و برترين جزء، طلب حلال است.

كسى كه وسيله‏ ى كار و قدرت مزاجى دارد و می‏تواند با فعاليت، خودكفا گردد و مرفه زندگى كند، اما بر اثر تن ‏پرورى و راحت ‏طلبى، از كار شانه خالى می‏كند، انسانهايى اينچنين مطرود اوليا ى گرامی اسلام‏ اند و در روايات دينى راجع به اين گروه، بسيار تند سخن گفته شده است. امام صادق (علیه السلام) از پدر بزرگوارش حديث نموده كه عل ى (علیه السلام) می‏فرمود: من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله. كسى كه واجد آب و خاك است و در فقر و تهيدستى به سر می‏برد، خداوند او را از رحمت خود دور سازد.

پيمبر گرامی اسلام (ص) نسبت به فقرا و افراد بى ‏بضاعت توجه بسيار داشت و همواره آنان را مورد تكريم و احترام قرار می‏داد و اگر در مواقعى نيازمند بودند، به آنان كمك مالى می‏نمود، اما اگر كسى با دارا بودن مزاج سالم و توان فعاليت از پى كار نمی ‏رفت، به و ى كمك رايگان نمی‏نمود و در كمال ادب به او می‏فهماند كه بايد كار كند و در پرتو سعى و كوشش، خويشتن را بى‏ نياز نمايد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: يكى از اصحاب رسول اكرم (ص) در مضيقه‏ ى مالى واقع شد و زندگى سختى را می‏ گذراند، همسرش به و ى گفت: اگر حضور پيمبر شرفياب شو ى و درخواست مساعدت مالى نمايى، مشكلت حل می‏شود. حضور حضرت آمد، اما به محض اينكه پيشوا ى اسلام (ص) او را ديد، گويى به ضميرش پى برد و فرمود: من سالنا اعطيناه و من استغنى عنا اغناه الله. هر كس از ما درخواست كند، به و ى عطا می‏كنيم و اگر خود را از ما بى ‏نياز نشان بدهد، خداوند او را غنى خواهد ساخت. مرد با خود گفت: رسول اكرم (ص) در اين سخن كسى را جز من اراده نفرموده است. از اين رو چيز ى نگفت و به منزل برگشت. جريان امر را برا ى همسرش نقل نمود. زن گفت: پيمبر اسلام (ص) بشر است، برو وضع خود را به عرض حضرتش برسان. مرد روز بعد آمد، دوباره شرفياب شد و همچنين روز سوم آمد و هر دو بار پيمبر اكرم (ص) همان جمله را به وضع روز اول تكرار نمود. صحابى دفعه‏ ى سوم كه از حضور آن جناب برگشت، رفت كلنگى را از كسى عاريه گرفت و به كوه و تپه‏هاى خارج شهر رفت، مقدار ى بوته كند، به شهر آورد و فروخت و از قيمت آن مختصر آردى تهيه نمود و غذا ى خود و همسرش تامين گرديد. فردا ى آن روز بيشتر كار كرد و هيزم زيادتر ى تهيه نمود و به قيمت بيشتر ى فروخت. به اين كار ادامه داد تا كلنگى خريدار ى نمود و رفته رفته آنقدر متمكن شد كه حيوان باركش و غلامی را خريد. كم كم ثروتى به دست آورد و از مضيقه‏ ى زندگى رهايى يافت. صحابى تمكن يافته حضور نبى اكرم (ص) آمد و شرح گذشته را نقل نمود كه چگونه نزد شما آمدم و چگونه سخن مرا شنيد ى. حضرت فرمود: همان است كه گفتم: من سالنا اعطيناه و من استغن ى عنا اغناه الله. هر كس از ما درخواست كند، به و ى عطا می‏كنيم و هر كس خويشتن را از ما بى ‏نياز نشان بدهد، خداوند او را غنى خواهد ساخت.

ائمه‏ ى معصومين عليهم‏السلام هر كسى می‏آمد و از مضيقه‏ ى مالى سخن می‏گفت، اگر سالم بود و قدرت كار داشت، او را به سعى و عمل تشويق می‏نمودند و به و ى می ‏فهماندند كه مشكل معاش بايد از راه كار و فعاليت حل شود. كليب صيداو ى می‏گويد: به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم، از خدا بخواهيد گشايشى به رزق من عطا فرمايد، زيرا وضعم به هم ريخته و مشكل شده است. حضرت بدون وقفه و با سرعت فرمود: لا، اخرج فاطلب. دعا نمی‏كنم، دنبال كار برو. يعنى مشكل تو با دعا حل نمی‏شود، بلكه سعى و عمل لازم دارد.

يكى از عواملى كه می‏تواند موجب تنگى معاش گردد، #زياده_‏رو ى در صرف مال در موقع تمكن و مالدار ى است. در روايات تاكيد شده است كه مسلمانان همواره #ميانه_روى و #اقتصاد را مورد توجه قرار دهند و عملا آن را رعايت كنند، خواه مالدار و غنى باشند، خواه كم‏ بضاعت و فقير. *على (علیه السلام) فرموده: من اقتصد فى الغنى و الفقر فقد استعد لنوائب الدهر كسى كه در غنى و فقر ميانه‏ رو و مقتصد است با اين عمل، خويشتن را برا ى مصائب و سختيها ى روزگار مهيا می‏نمايد. *نبى اكرم (ص) فرمود: ثلاث منجيات: خشيه الله فى السر و العلانيه، و القصد فى الغنى و الفقر، و العدل فى الرضا و الغضب. سه چيز نجات‏ بخش است: اول، #خوف از خداوند در پنهان و آشكار، دوم ميانه‏ رو ى در ايام ثروتمندى و فقر، سوم، رعايت عدل و حق در حال رضا و خشم. *امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: ضمنت لمن اقتصد ان لايفتقر ضمانت می‏كنم برا ى كسى كه در صرف مال مقتصد و ميانه‏ رو باشد، گرفتار فقر و تهيدستى نشود.

یک عامل كه می‏تواند موجب تنگدستى و سختى معاش گردد، گناه است. گناهان مانند بيماريها پى ‏آمد و عوارضى دارند. على (علیه السلام) در اول «#دعا_كميل»، عوارض بعضى از گناهان را ذكر نموده، از آن جمله به پيشگاه الهى عرض می‏كند: اللهم اغفر لى الذنوب. التى تغير النعم. بار الها! ببخش آن گناهان ى را كه موجب دگرگون ى نعمتها می‏شوند.

امام باقر (علیه السلام) فرمود: ان العبد ليذنب الذنب فيزو ى عنه الرزق. بنده مرتكب گناه می‏شود و بر اثر آن دچار تنگى رزق می‏گردد.

راه برطرف نمودن گناه و رفع مضيقه‏ ى معاش، #استغفار و طلب عفو از حضرت بار ى تعالى است. على (علیه السلام) فرمود: يا كميل! اذا ابطات الارزاق عليك فاستغفر الله يوسع عليك فيها. اى كميل! موقعى كه رزقت به تعويق می‏افتد و در مضيقه واقع می‏شوى، استغفار كن، خداوند روزيت را توسعه می‏دهد.

یک عامل كه می‏تواند دگرگونى تلخ و نامطلوب در زندگى به وجود آورد و سبب مضيقه‏ ى مالى و سختى معاش گردد، اخلاق مذموم و سوء معاشرت با مردم است. على (علیه السلام) فرمود: من ساء خلقه ضاق رزقه. كس ى كه اخلاقش بد است، در مضيقه‏ ى روزى قرار می‏گيرد.

كسانى كه دارا ى حسن خلق ‏اند و با مردم به خوبى و درستى معاشرت می‏كنند، از اين مزيت اخلاقى بهره‏مند می‏شوند و روزى آنان افزايش می‏يابد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: حسن الخلق يزيد فى الرزق. حسن خلق، روزى را زياد می‏كند و آدمی را از نعمت بيشترى برخوردار می‏سازد.

مضيقه و تنگى معاش با دعای صرف برطرف نمی‏شود . آنان كه در مضيقه واقع شده ‏اند، بايد خود را اصلاح كنند، عوامل مضيقه را كه خودشان به وجود آورده‏ اند از ميان ببرند و خويشتن را با قوانين خلقت و نظام آفرينش تطبيق دهند تا از گشايش رزق و گذران سهل و آسان برخوردار گردند.

امام صادق (علیه السلام) در حديثى از 2 گروه نام برده كه دعا ى آنان مستجاب نمی‏شود. مردى كه در خانه نشسته و از پى كار نمی‏رود، می‏گويد: اللهم ارزقنى بار الها! به من رزق بده. به و ى گفته می‏شود: مگر تو را به طلب رزق امر ننمودم. مردى كه دارا ى مال بوده و با زياده ‏رو ى آنها را از ميان برده است، می‏گويد: اللهم ارزقن ى. بار الها! به من رزق بده. به و ى گفته می‏شود: مگر به تو امر به ميانه ‏رو ى و اقتصاد ننمودم؟ دعاى حضرت زين ‏العابدين (علیه السلام) ناظر به اين قبيل سختيها كه در معاش افراد پديد می‏آيد نيست، بلكه مقصود امام (علیه السلام) مضيقه‏ هايى است كه جز با تفضل الهى برطرف نمی‏گردد

امام صادق (علیه السلام) در حديثى از 2 گروه نام برده كه دعا ى آنان مستجاب نمی‏شود. مردى كه در خانه نشسته و از پى كار نمی‏رود، می‏گويد: اللهم ارزقنى بار الها! به من رزق بده. به و ى گفته می‏شود: مگر تو را به طلب رزق امر ننمودم. مردى كه دارا ى مال بوده و با زياده ‏رو ى آنها را از ميان برده است، می‏گويد: اللهم ارزقنى. بار الها! به من رزق بده. به و ى گفته می‏شود: مگر به تو امر به ميانه ‏رو ى و اقتصاد ننمودم؟ دعاى حضرت زين ‏العابدين (علیه السلام) ناظر به اين قبيل سختيها كه در معاش افراد پديد می‏آيد نيست، بلكه مقصود امام (علیه السلام) مضيقه‏ هايى است كه جز با تفضل الهى برطرف نمی‏گردد

زندگى بشر اجتماعى است و همه به يكديگر نياز دارند، بايد مردم برا ى اداره‏ ى امور جامعه دست به دست هم بدهند و با كمك هم زندگى را اداره كنند. در روايت آمده است: كسى در مقام دعا نگويد: اللهم لاتحوجنى الى احد من خلقك فانه ليس من احد الا و هو محتاج الى الناس بل يقول : اللهم لا تحوجنى الى شرار خلقك. بار الها! مرا به هيچ فردى از مخلوقت محتاج منما، زيرا احدى نيست مگر آنكه محتاج به مردم است، بلكه دعا كند و بگويد: بار الها! مرا به شرار خلقت محتاج منما.

مردم به ضرورت زندگى و ادامه‏ ى حيات ناچارند برا ى هم كار كنند، منشى برا ى تاجر، بنا برا ى صاحبخانه، كارگر برا ى كارفرما، و كشاورز برا ى مالك، و با دريافت مزد ، امرار معاش نمايند و آبرومندانه زندگى كنند. انجام دادن هر كار مشروع و مورد نياز مردم و به دست آوردن مال، در طلب روز ى حلال رفتن و با عز و احترام زندگى كردن است. در تمام اين قبيل موارد، رازق خداوند است و پرداخت كنندگان مزد مجارى ايصال فيض حضرت بار ى تعالى هستند. امام على (علیه السلام) درباره‏ ى امر روزى به فرزند بزرگوارش حضرت حسن (علیه السلام) توصيه‏ ى جالبى فرموده است: و ان استطعت الا يكون بينك و بين الله ذو نعمه فافعل فانك مدرك قسمك و آخذ سهمك و ان اليسير من الله سبحانه اعظم و اكرم من الكثير من خلقه و ان كان كل منه. اگر می‏توانى كار ى كنى كه بين تو و خداوند، صاحب نعمتى واسطه نباشد، آن كار را انجام ده، چه آنكه تو در هر صورت قسمت خود را می‏گير ى و سهم خويش را دريافت می‏نمايى، اما رزق كم از طرف خداوند، عظيمتر است و كرامت زيادترى دارد از رزق زياد ى كه به وسيله‏ ى خلق دريافت نمايى، گر چه تمام رزقها بى‏ واسطه يا با واسطه از خداوند رازق است.

كشاورز ى و باغدار ى دو نمونه از روز ى رساندن خداوند است، بدون آنكه صاحب نعمتى واسطه باشد. كسى كه قطعه زمينى دارد، اگر بتواند در آن زراعت كند يا اشجار ميوه غرس نمايد، نان خود را از محصول زراعت تهيه كند يا از فروش ميوه‏ ى باغ ارتزاق نمايد، او رزق خود را بدون واسطه‏ ى صاحب نعمت، از خداوند دريافت نموده است. اگر خود او قادر نباشد تمام كارهاى زراعت يا باغدارى را انجام دهد و بايد از وجود كارگر استفاده كند و اجرت بدهد، در آن صورت وى صاحب نعمتى است كه واسطه‏ ى روز ى كارگران شده است، ولى رزق خود را بدون واسطه از خداوند رازق گرفته است.

دستور على (علیه السلام) به فرزندش حضرت مجتبى (علیه السلام) ( https://eitaa.com/sahife2/56432 )حاو ى چند نكته‏ ى آموزنده است:

*اول، رزقى كه از خداوند، بدون واسطه، به انسان می‏رسد، منزه از هر منت و ذلت است، اما رزقى كه از دست بشر صاحب نعمت می‏رسد، بدين معنى است كه انسانى برا ى انسان ديگر ى كار كرده و رزق خود را از و ى دريافت نموده است. اين عمل هر قدر محترمانه انجام شود، قطعا با رزق ‏رسان ى خداوند تفاوت دارد، جالب آنكه اين دستور را على (علیه السلام) در نامه‏ ى خود به فرزند خويش نوشته و در سه سطر قبل از اين عبارت، در همان نامه، تذكر داده است: اكرم نفسك عن كل دنيه و ان ساقتك ال ى الرغائب. فرزند عزيز: همواره كرامت و بزرگوار ى نفس خويش را حفظ كن و از تن دادن به هر پست اجتناب نما، هر چند با تحمل آن پست به تمنياتت دست می‏ياب .

*دوم، كشاورز ى و درختكار ى در شرع مقدس، از تمام شغلها بيشتر مورد توجه است امام صادق (علیه السلام) فرمود: ازرعوا و اغرسوا و الله ما عمل الناس عملا اجل و اطيب منه. زراعت كنيد و درخت بكاريد، قسم به خداوند هيچ عملى را مردم انجام نمی‏دهند كه بزرگتر و پاكيزه ‏تر از آن باشد. رزقى كه از اين راه به دست می‏آيد، اولا پاك و منزه از هر شبهه است، ثانيا زارع و درختكار، روز ى خود را بدون واسطه از خداوند رزاق دريافت می‏نمايند. ثالثا رسول اكرم (ص) و ائمه‏ ى معصومين عليهم‏السلام به درختكار ى و زراعت علاقه‏ ى بسيار داشتند و در فرصتهايى كه به دست می‏آمد، خود شخصا درخت می‏كاشتند يا زمين را برا ى افشاندن بذر مهيا می‏نمودند . على (علیه السلام) باغچه ‏ا ى را كه پيمبر اكرم (ص) برا ى آن حضرت درختكار ى نموده بود و على (علیه السلام) خود آن را به دست خويش آب می‏داد، به دوازده هزار درهم فروخت. على (علیه السلام) به دست خود اراضى موات را احيا نمود، نخلستانهايى را به وجود آورد، به درختها آب می‏داد، و مقدار قابل ملاحظه‏ا ى از آن نخلستانها را وقف نموده است.