🔹بعد از آنکه مهمترین نقطه ضعف منافقان را ترس آنان از مرگ معرفی کرد (167) درباره زندگی برترِ، و نه مرده بودنِ، شهیدان سخن گفت؛ و به بیان منطق آنان، که درست نقطه مقابل منطق منافقان است، پرداخت: اینکه در گرفتاریها و تحریمها و محاصره‌ها ایمانشان بیشتر هم می‌شود و خدا هم به بهترین وجه آنان را یاری می‌کند، و تنها پیروان شیطان‌اند که در این شرایط می‌ترسند و دست و پای خود را گم می‌کنند (آیات 168-175) @Yekaye

🔹دوباره سراغ منافقانی که در حقیقت کفر پیشه می‌کنند رفت؛ و دلداری داد که آنان، حتی اگر دین‌فروشی هم بکنند، ضرری به خدا نمی‌زنند؛ و این مهلتی هم که خدا بدانها داده، به ضررشان تمام خواهد شد؛ و البته خداوند می‌خواسته با این آزمایشات و مهلت دادنها مومنان پاک را از این افراد خبیث متمایز سازد؛ و هشدار می‌دهد که شما ایمان و تقوای خود را حفظ کنید تا به اجر عظیم برسید. (آیات 176-179) @Yekaye

🔹دوباره به مسائل اقتصادی برگشت؛ اگر در فرازهای قبل، از محاصره و تحریم سخن گفته بود، اکنون سراغ هزینه کردن‌های منافقان می‌رود، که حاضر نیستند در راه خدا هزینه کنند؛ و با بهانه‌تراشی‌های سست خویش، از بار هر مسئولیتی شانه خالی می‌کنند و دوباره هشدار می‌دهد که مرگ در انتظار همه هست و معیار سود بردن یا ضرر کردن، ورود در بهشت و جهنم است، نه ثروت و مکنت دنیا. (آیات 180-185) @Yekaye

🔹این بار در فرازی متفاوت تذکر می‌دهد که سلطنت عالم در دست خداست و او بر هر کاری تواناست (آیه189)؛ شاید می‌خواهد بگوید اگر ما این اندازه ابتلائات برای مومنان قرار دادیم که هم به لحاظ اقتصادی این اندازه در تنگنا قرار می‌گیرند و هم دین‌فروشانی پیدا می‌شوند که دین را هم در مسیر کاسبی خود خرج می‌کنند، گمان نکنید که کار از دست خدا در رفته و او نمی‌تواند اینها را مهار کند؛ خیر، او می‌تواند؛ اما سنت ابتلاء و جدا کردن منافقان تر مومنان بسیار مهمتر از این است که خودش جلوی آنها را مستقیماً بگیرد. @Yekaye

🔹تا اینجا مرتب اوصاف منافقان و نااهلان را برمی‌شمرد، اما در فراز بعدی به سراغ خردمندان واقعی می‌رود که آفرینش آسمانها و زمین، و گردش شب و روز برایشان نشانه‌ها دارد؛ آنان که در هر حال به یاد خدا هستند، لحظه‌ای «ربنا» از گفتارشان جدا نمی‌شود؛ یعنی همه چیز را در پرتوی ربوبیت خدا می‌بینند؛ پس به هدفمندی آفرینش آسمانها و زمین اذعان دارند؛ و چون هدفمندی عالَم را می‌فهمند، به ربوبیت خداوند و هدفمندی جهان (معاد) و عدل الهی اعتراف می‌کنند و می‌فهمند که خداوند در این دنیا آنان را به حال خود رها نکرده است؛ پس ندای منادی الهی را – پیامبر باشد یا امام - با گوش جان می‌شنوند و به ندای ایمان به پروردگار خویش لبیک می‌گویند؛ می‌دانند که با اتکای بر چنان پروردگاری، مرتبه‌ای از مراتب هستی نیست که نتوانند بدان راه یابند؛ و اگر نرسیدنی هست، تنها ناشی از پیامدهای کارهایشان (ذنوب) و بدی‌های خودشان (سیئات) است؛ پس اولین درخواستشان بعد از ایمان آوردن، این است که خداوند آن بدی‌ها را از وجودشان محو گرداند؛ و آنان را در زمره نیکان از دنیا ببرد و آنچه خود خدا از طریق پیامبرانش به او وعده داده را به او ارزانی دارد؛ و البته که درخواستش مورد اجابت خداوند قرار می‌گیرد و هیچ عملی از او هدر نمی‌رود. (190-195) @Yekaye

🔹شاید این فراز از آیه 195، محور اصلی ماجرا باشد: اینکه سخت‌ترین سختی‌ها، از هجرت و رانده شدن از دیار و اذیت شدن در راه خدا گرفته، تا پیکار و شهادت در راه خدا، برای اینان گوارا می‌شود؛ و البته خداوند هم این گوارایی را در وجود آنها دوچندان می‌کند: هم بدی‌هایشان را محو می‌کند؛ و هم آنها را در بهشتهایی خرم و سرسبز با آبهایی روان و دل‌انگیر وارد می‌کند؛ که اینها صرفا پاداشی ابتدایی از جانب خداست؛ و آن پاداش خاصی که خداوند برای خوبان مهیا کرده، چیزی است که فقط باید رفت و دید. @Yekaye

🔹یکبار دیگر خداوند هشداری می‌دهد که این جولان دادن کافران در دنیا فریبتان ندهد، چرا که در ازای آنچه در آخرت از دست می‌دهند این بهره ناچیزی است؛ اما آنان که خویشتن‌داری می‌کنند و مست دنیا نمی‌شوند به بهشتها و هدایای ویژه الهی دست می‌یابند. (196-198) @Yekaye

🔹در آیات قبل، مرتب از دین‌فروشی عالمان اهل کتاب سخن گفت. در پایان تذکر می‌دهد که مبادا گمان کنید همه این طورند؛ خیر! هستند کسانی که ایمان واقعی آوردند و به هیچ قیمتی دین خود را نمی‌فروشند و البته اجرشان نزد خدا محفوظ است. (199) @Yekaye

🔹آخرین آیه را شاید بتوان عصاره کل این سوره دانست: ای مومنان، همه این حرفها برای این بود که بدانید که مسیر ایمان با سختی گره خورده است: پس هم باید صبر داشته باشید، هم همدیگر را به صبر وادارید؛ و هم کمر همت در برابر دشمن ببندید؛ و در همه این امور خود را در مسیر خدا نگهدارید، تا بلکه به پیروزی نهایی نایل شوید. (200) @Yekaye

🔹یکبار دیگر فرازهای این آیات 164 تا 200 سوره آل عمران را سریعتر مرور کنیم: نعمت بعثت پیامبر، و بلافاصله شروع گرفتاریها و ابتلائات، تا کسانی که واقعا دعوت پیامبر را لبیک گفتند از منافقان جدا شوند؛ با محک نترسیدن از مرگ و شهادت. با جدی شدن دعوت پیامبر بازار دین رونق می‌گیرد؛ و اینجاست که دین‌فروشان وارد می‌شوند؛ اما خدا جلوی آنها را نمی‌گیرد تا پاک از ناپاک جدا شوند. آزمون دیگر هزینه دادن در راه خدا، و سخن تلخ شنیدن از نااهلان، و باز جولان دین‌فروشان، اما کسی از مُلک و قدرت خدا خارج نشده است. و اینک سخن به خردمندان واقعی می‌رسد: باورمند به ربوبیت خدا، و سرمست از مناجات و استغفار؛ و البته خدا بهترین‌ها را برای آنها، که این اندازه در راه خدا سختی کشیدند، مهیا کرده. و بار دیگر هشدار به اینکه عظمت پوشالی کافران فریبتان ندهد؛ که در مقایسه با آنچه نصیب مومنان خواهد شد هیچ است؛ و البته برخی از اهل کتاب هم این را می‌فهمند و دین‌فروشی نخواهند کرد. و نهایتا: ای مومنان، صبر و صبر و صبر، و محکم کردن پیوند با امام و امت، و تقوی؛ این است راه رستگاری. @Yekaye