موضوع: نقد شعر رضوی
تألیف و گردآوری و ارائه: محمد عابدی
مقدمه:
تعریف شعر آیینی
شعر آیینی مجموعه ای از اشعار است که به مفاهیم توحیدی و اخلاقی و تعلیمی می پردازد و نیز کلان واژه هایی چون صداقت و امانتداری و مبارزه با ظلم و کمک به دیگران است که حتی در جوامع غیردینی مورد پذیرش و تایید عموم جامعه ست.
از منظر دینی، تمام ادیان الهی دارای خصیصه ها و توصیه های از سمت پیامبران خود هستند که پرداختن به آنها نیز در دایره شعر آیینی ست مانند یکتاپرستی و اهمیت احترام به والدین یا نظم و نظافت و رعایت آداب معاشرت و ...
در دین اسلام نیز هرآنچه که مرتبط با اصول و فروع دین است در ذیل شعر آیینی ست.
حال با این تعریف ببینید که ما چقدر این وسعت اندیشه و کلام را محدود کردیم و فقط با پرداختن به یکی از شاخه های فروع دین یعنی تولی، آن هم نه برای همه ائمه معصومین علیهم السلام بلکه فقط برای چند امام بزرگوار، آن هم بیشتر از بُعد مرثیه، دایره شعر آیینی را آنقدر کوچک کردیم که جهانیان را از ارائه مفاهیم بلندی که این چهارده نور پاک، بهترین مصداق آن هستند محروم کرده ایم.
بنابراین نه تنها باید این دوربین را از زوم درآورد بلکه باید آن را بالاتر از جای فعلی گذاشت تا نه تنها اصول و فروع دین دیده و شناخته شود بلکه به مفاهیم الهی که در دیگر ادیان و جوامع هست حتی به سنت های درست نیز پرداخت.
برای مثال یکی از عناوینی که ما امام رضا (ع) را با آن صدا می زنیم «یا معین الضعفاء و الفقرا» ست که می توان در قالب و فرم ها و سوژه ها و مضامین مختلف، صدها سال برای آن شعر گفت و آن را تقدیم به ساحت این حضرت و خاندانش که همگی سفره دار و اهل جود و کرم بودند کرد.
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15
شعر رضوی را بطور کلی از دو جهت می توان مورد بررسی قرار دارد:
۱. نگاه تاریخی
۲. نگاه تحلیلی
۱. نگاه تاریخی به شعر رضوی
اگر دواوین شاعران مسلمان پارسی زبان را مرور کنیم، خواهیم دید که از زمان شکل گیری ادبیات فارسی تا به امروز، اکثر شاعران مسلمان با افتخار و مباهات اشعاری را به ساحت ملکوتی عالم آل محمد، حضرت علی بن موسی الرضا(ع) تقدیم کرده‌اند.
اولین شاعران رضوی در ادب عرب
در مورد پیشینه شعر رضوی در ادبیات عرب، پیش و بیش از هر شاعر دیگری، باید از شاعر نامدار شیعی مذهب دعبل خزاعی (۱۴۸-۲۴۶ق، کوفه) نام برد. شاعر مجاهد، انقلابی و دار بر دوشی که همنفس و همنشین چهار امام معصوم بوده است. شهرت دعبل اما بیشتر به دلیل قصیده بلند «تائیه» یا «مدارس آیات» است که یکی از شاهکارهای ادب شیعی است و در ۱۳۰ بیت – و به روایت علامه مجلسی در ۱۲۴ بیت - سامان یافته است. علت شهرت این قصیده به «مدارس آیات» بیت زیر است:
مدارس آيات خلت من تلاوة/و منزل وحي مقفر العرصات
«ترجمه: جايگاه تلاوت آيات (قرآن) را می‌يابم كه ديگر خالی است و منزل‌های وحی را مي‌بينم كه هواداری ندارد.»
هنگامی که دعبل خزاعى در محضر مبارک امام رضا(ع) بیت زیر از قصیده «تائیه» را که در باره مزار امام موسی کاظم(ع) بود، خواند:
و قبر ببغداد لنفس زکی/ضمّنها الرّحمن فی الغرفات
امام رضا با تأثر فرمود: می‌خواهی دو بیت به قصیدهات بیفزایم تا کامل گردد؟
دعبل با افتخار خطاب به امام فرمود: یا ابن رسول اللّه بفرمایید.
و حضرت دو بیت زیر را به قصیده دعبل افزود:
وقبر بطوس یا لها من مصیبة/توقّد فی الأحشاء بالحرقات
إلی الحشر حتّى یبعث اللّه قائما/یفرّج عنّا الهمّ و الکربات
«ترجمه: و قبر دیگر در طوس خواهد بود که حسرت‌ها از آن مصیبت، دلها را شعله‌ور میکند تا به روز قیامت. تا آنکه حق تعالى، قائم(عج) را برانگیزد و او با ظهورش، غم وحزن ما را برطرف سازد.»
دعبل بعد از قرائت این قصیده، مورد ستایش علی بن موسی الرضا(ع) قرار گرفت و صله‌ای شایسته دریافت کرد. همچنان که اشاره شد، دعبل شاعری دار بر دوش بود و سرانجام نیز به خاطر دوستی خاندان رسالت و دشمنی با بنی عباس توسط «مالك بن طوق» که در آن روزگار فرماندار دمشق بود به شهادت رسید.
علاوه بر دعبل، از ابونواس اهوازی، شاعر ایرانی تبار عرب(۱۳۳–۱۹۶ق)، ابراهیم بن عباس الصُّولی(۱۷۶- ۲۴۳ ق)، و «یَعْقوب بن اِسْحاق دورَقی اَهْوازی» معروف به اِبْن سِکّیت (۱۸۶ق – ۲۴۴ق) نیز به عنوان اولین شاعرانی که در مدح و منقبت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) شعر گفته اند، باید نام برد.
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15
پیشینه شعر رضوی در ادب پارسی
تاریخ تولد شعر دینی و آیینی در ادب پارسی به سده چهارم هجری برمی‌گردد. یافتن شعری در مدح و منبقت خاندان رسالت پیش از این تاریخ - دوران حاکمیت سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان– کاری بسیار دشوار است.
قله‌های شعر و ادب پارسی نیز به دلیل محبت و معرفتی که نسبت به خاندان رسالت داشته‌اند، همواره بیان فضایل آل الله را افتخاری بزرگ برای خود می‌دانسته و بر این اعتقاد و باور بوده‌اند که: «مادح خورشید، مداح خود است». اما در حوزه شعر و ادب پارسی، باید گفت که متأسفانه تا زمان تیموریان و پیش از صفویه شعر آیینی از درخشش چندانی برخوردار نیست. در عصر صفویان است که با رسمیت یافتن مذهب تشیع، شعرآیینی به ویژه شعر رضوی قد می‌کشد و به بلوغ و بالندگی می‌رسد. این اشعار مدایح ثبت شده‌ای هستند که می‌توان به دو گونه آنها را بررسی کرد. در بخشی از آنها، شاعران با نام بردن از حضرت رضا (ع) به ساحت ملکوتی حضرت عرض ارادت می‌کنند. بخش دیگری از شاعران نیز در سروده‌های خود به بیان فضایل رضوی، سجایای اخلاقی، کرامت‌های الهی و انسانی عالم آل محمد(ص) پرداخته‌اند.
از خیل شاعران متقدمی که زبان به مدح و منقبت شمس خراسان گشوده‌اند، نام شاعرانی چون: سنایی غزنوی، خاقانی، ابن یمین، ابن حسام، جامی، بابا فغان شیرازی، طالب آملی و وصال شیرازی از برجستگی بیشتری برخوردار است اما «سنایی» که یکی از قله‌های شعر و ادب پارسی در قرن ششم است، در عرصه شعر رضوی نسبت به دیگر شاعران حق تقدم دارد. به نظر می‌رسد که پیش از او کسی گام در این وادی ننهاده و اگر هم شاعری درباره فضایل امام رضا شعری سروده در کتابی ثبت نشده است. چکامه فاخر و استوار سنایی در بیان فضایل امام رضا (ع)، لحن و لهجه‌ای آمیخته با حکمت و معرفت دارد که ابیاتی از آن را با هم زمزمه می‌کنیم:
دین را حرمی ست در خراسان/دشوار تو را به محشر آسان
ازمعجزه‌های شرع احمد/از حجت‌های دین یزدان
همواره رهش مسیر حاجت/پیوسته در شمشیر غفران
بی‌نام رضا، همیشه بی‌نام/بی‌شأن رضا، همیشه بی‌شأن
ای کین تو کفر و مهرت ایمان/پیدا به تو کافر از مسلمان
در دامن مهر تو زدم دست/تا کفر نگیردم گریبان...
«خاقانی» نیز که نامی بلند در شعر و ادب پارسی دارد، از دیگر شاعرانی ست که در منقبت امام رضا(ع) دو قصیده سروده است. وی در یکی از این قصیده ها اشتیاق خود برای زیارت امام هشتم را اینچنین به تصویر کشیده است:
چه سبب سوی خراسان شدنم نگذارند/عندلیبم، به گلستان شدنم نگذارند
نیست بستان خراسان را چون من مرغی/مرغم، آوخ! سوی بستان شدنم نگذارند
روضه پاک رضا دیدن اگر طغیان است/شاید ار بر ره طغیان شدنم نگذارند...
«عبدالرحمن جامی» (۸۱۷ - ۸۹۸ ق) شاعر و نویسنده سنی مذهب قرن نهم هجری که او را خاتم الشعرای شعر پارسی نامیده‌اند، با الهام از مضمون زیارت آل یاسین با شعری به ساحت مقدس آن امام همام اینچنین عرض ادب و ارادت کرده است:
سلامٌ علی آل طه و یاسین/سلامٌ علی آلِ خَیْرالنبیّین
سلامٌ علی روضةٍ حلَّ فیها/امامٌ یُباهی بهِ المُلکُ و الدّین ...
ترجمه:«سلام بر خاندان طه و یاسین، سلام بر خاندان بهترین پیمبران، سلام بر روضه ای که مسکن گرفت درآن، امامی که افتخار کند بدان مُلک و دین.»
اشعار فاخر شاعران اهل تسنن در بیان حقانیت و فضایل خاندان رسالت گویای این حقیقت روشن است که گوهر محبت و معرفت «آل الله» همه قلب‌ها را به تسخیر خود در آورده و در این عرصه فرقی بین شیعه و سنی نیست.
مهدوی دامغانی درباره اهمیت سروده های آیینی جامی می‌گوید: «با توجه و بررسی این قصیده و قصیده دیگر جامی در فاتحه الشباب و با توجه به ترجمه بسیار شیوای جامی از قصیده میمیه فرزدق در ستایش امام سجاد(ع) و ملمع زیبای او در ستایش امام رضا(ع) با مطلع «سلامٌ عَلی آل طه و یاسین، سلامٌ عَلی آلِ خَیرالنّبیین» که پیش از توسعه حرم مطهر رضوی، زینت بخش دیوار کفشکن صحن عتیق (انقلاب اسلامی) بود، می‌توان به گرایش بسیار آمیخته با مهرورزی و احترام جامی به پیشوایان گرانقدر تشیع پی برد.» (مهدوی دامغانی، محمود، «نگاهی به قصیده عبدالرحمان جامی در ستایش امیرالمومنین(ع)»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه)
از نسل شاعران نیمایی نیز شاعران نام آوری چون اخوان ثالث با ارادت و معرفت تمام، زبان به ستایش هشتمین خورشید پر فروغ آسمان رسالت پرداخته اند. اخوان در شعری نیمایی سیمای پر فروغ خورشید بام خراسان را با نگاهی ارجمند به تصویر کشیده است:
ای علی موسی الرضا، ای پاک مرد یثربی در توس خوابیده
من تو را بیدار میدانم
زنده تر، روشن تر از خورشید عالم‌تاب
از فروغ و فرّ شور و زندگی سرشار میدانم.
گرچه پندارند دیری هست، همچون قطره ها در خاک
رفته ای در ژرفنای خواب
لیکن ای پاکیزه باران بهشت، ای روح عرش، ای روشنای آب
من تو را بیدار ابری پاک و رحمت بار میدانم...
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15
شعر رضوی بعد از انقلاب
کارنامه شعر رضوی بعد از انقلاب نیز کارنامه قابل تامل و پرباری ست. در این میان شاعرانی چون طاهره صفارزاده، موسوی گرمارودی و قیصر امین‌پور کسوت پیشتازی و پیشکسوتی دارند و در زمره شاعرانی هستند که در حوزه شعر رضوی دست به خلق و آفرینش آثاری فاخر و ماندگار زده اند.
سید علی موسوی گرمارودی که یکی از شاعران نام آور شیعی روزگار ماست و با شاهکارهایی چون «خط خون» و «در سایه سار نخل ولایت» بر نام بلند خود در عرصه شعر آیینی رنگ جاودانگی زده است، منظومه رضوی خود را با ادب و ارادتی قابل ستایش می آغازد:
درود بر تو
ای هشتمین سپیده
اگر از سایه ساران درود می پذیری
و با سطرهایی آمیخته با معرفت و بصیرت شیعی، به زیبایی به پایان می برد:
تاریخ چون به تو می رسد
طواف می کند
عرفان در ايستگاه حَرَمت
پياده مي‌شود
و کلمه
چون به تو مي‌رسد
به درباني درگاهت
به پاسداري مي‌ايستد!
شعر من نيز
که هزار سال راه پيموده
هنوز
بيرون بارگاه تو مانده است.
(موسوی گرمارودی، علی، گوشواره عرش، تهران، سوره مهر، چاپ سوم، ۱۳۸۸ ، سپیده هشتم، صص ۲۵۷ تا ۲۶۱.)
«طاهره صفارزاده» بانوی شاعری که جوهره شعرش«اندیشه و بیداری» است، در کتاب «دیدار صبح» شعر بلندی با عنوان «زیارتنامه» دارد که به ساحت مقدس امام رضا (ع) تقدیم شده است. این شعر رضوی با سطرهای درخشان زیر آغاز می‌شود:
«این خانه خواب ندارد
این بارگاهِ داد
یکسره بیدار است
تعطیل و فصل ندارد.
.....
طبیب این همه بیمار
گره‌گشای این همه مشکل
هرگز غریب نیست
غریب ما هستیم
که در دیار خودیم
و در محاصره محرمان بیگانه...
(صفارزاده، طاهره، دیدار صبح، تهران، پارس کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ، زیارتنامه، صص۱۵۳ تا ۱۵۷.)
«قیصر امین پور» نیز که از طلایه داران و نام آوران شعر انقلاب اسلامی ست، با غزل معروف زیر نام خود را در شمار معرفت آموزان مکتب انسان ساز عالم آل محمد(ص) تا همیشه به ثبت رسانده است:
چشمه های خروشان تو را می شناسند
موجهای پریشان تو را می شناسند
پرسش تشنگی را تو آبی جوابی
ریگ های بیابان تو را می شناسند
نام تو رخصت رویش است و طراوت
زین سبب برگ و باران تو را می شناسند
هم تو گلهای این باغ را می شناسی
هم تمام شهیدان تو را می شناسند
از نشابور با موجی از لا گذشتی
ای که امواج طوفان تو را می شناسند
بوی توحید مشروط بر بودن توست
ای که آیات قرآن تو را می شناسند
گر چه روی از همه خلق پوشیده داری
آی پیدای پنهان تو را می شناسند
اینک ای خوب، فصل غریبی سر آمد
چون تمام غریبان تو را می شناسند
کاش من هم عبور تو را دیده بودم
کوچه های خراسان تو را می شناسند
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15
۲. نگاه تحلیلی به شعر رضوی
ویژگی های شعر رضوی به همراه آسیب شناسی
یک. منظر شور و شعور
شور به صورت می پردازد و شعور به سیرت
منزل صورت (مدح و منقبت) و منزل سیرت (معارف و حقایق دینی) است
دو. منظر جوشش و کوشش
جوشش: خلوص باطن و درک قرآنی و دینی از جایگاه امامت و ولایت و شخصیت حضرات معصومین علیهم السلام شاعرانی چون حبیب چایچیان، استاد سازگار، حاج علی انسانی، سیدرضا موید، غلامرضا شکوهی، محمدجواد غفورزاده (شفق)، سهیل محمودی
کوشش: کنگره ها و سفارشی گویی برای امام رضا (ع) که با ابداعاتی در فرم و محتوا همراه است اما از درجه خلوص پایین تری برخورداره
سه. حال و قال که دو بال پرواز شعرند!
حال: عنصر عاطفه و خیال
قال: عنصر زبان و اندیشه و موسیقی
چهار. منظر تحلیل و تجلیل
پرداختن به حرم و گنبد و کبوتر و زائر و شخصیت امام رضا (ع) لازم است اما کافی نه
به جای اینکه امام رضا علیه السلام را «تعریف» کنیم، ایشان را و اهدافشان را «تبیین» کنیم.
به جای پرداختن به «موضوع» به «موضع» بپردازیم و به جای پرداختن به «مصداق»، «مفهوم» را نمایش دهیم
هرچه تحلیل تاریخی و روایی و فلسفی بهتری از امام داشته باشیم قطعا مضامین بهتری را برای سرایش صید خواهیم کرد.
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15
نقاط قوت شعر رضوی
یک. ارتباط دلی و دیداری بیشتر شاعران و مخاطبان ایرانی با امام رضا (ع) به جهت حضور ایشان در کشور ایران
دو. پیوند دین و میهن
جدا از اینکه مشهد، پایتخت معنوی ایران است، وجود امام رضا (ع) به عنوان ولی نعمت و صاحب و نگهبان این سرزمین، سبب شده آنهایی که چندان ارادتی به ساحت ائمه اطهار علیهم السلام هم ندارند به زیارت ایشان بروند و از خورشید وجودی ایشان، آفتاب بگیرند به ویژه در مناسبت های ملی- میهنی مانند عید نوروز و شب یلدا
سه. حوادث تاریخی مانند قیام مسجد گوهرشاد
بسیاری از انقلاب ها یا ریشه انقلاب ها با نیات معرفتی و مذهبی و توسط مذهبیون معترض شکل گرفته است و محل این قیام ها اغلب، اماکن و بقاع متبرکه بوده است که مشهد نیز از این قاعده مستثنی نیست و در جریان سازی و حرکت بخشی به آحاد جامعه، نقش موثری را ایفا نموده است.
برای مثال شعر محمدحسین ملکیان متخلص به فراز، این سیر و تاثیر تاریخی را با پیوند بر مسائل روز کشور از جمله موضوع جهان اسلام یعنی فلسطین به نمایش گذاشته و مورد تحسین رهبری و مردم قرار گرفته است.
یکایک سر شکست آن روز اما عهد و پیمان نه
غم دین بود در اندیشه ی مردم، غم نان نه
شبی ظلمانی و تاریک حاکم بود بر تهران
به لطف حضرت خورشید اما بر خراسان نه
کبوترهای گوهرشاد بودیم و صدای تیر
پریشان کرد جمع یکدل ما را ، پشیمان نه
سراسر، صحن از فوج کبوترها چنان پر شد
که چندین بار خالی شد خشاب آن روز و میدان نه
یکی فریاد می زد شرمتان باد آی دژخیمان!
به سمت ما بیاندازید تیر، اما به ایوان نه
یکی فریاد سر می داد بر پیکر سری دارم
که آن را می سپارم دست تیغ و بر گریبان نه
برای او که کشتن را صلاح خویش می داند
تفاوت می کند آیا جوان یا پیر؟ چندان نه
دیانت بر سیاست چیره شد، آری جهان فهمید
رضاجان است شاه مردم ایران، رضاخان نه!
کلاه پهلوی هم کم کم افتاد از سر مردم
نرفت اما سر آن ها کلاه زورگویان، نه!
گذشت آن روزها، امروز اما بر همان عهدیم
نخواهد شد ولی اینبار جمع ما پریشان، نه!
به جمهوری اسلامی ایران گفته ایم "آری"
به هرچه غیر جمهوری اسلامی ایران: "نه"
کجا دیدی که یک مظلوم تا این حد قوی باشد
اگرچه قدرت ما می شود تحریم، کتمان نه
دفاع از حرم یعنی قرار جنگ اگر باشد
زمین کارزار ما تلاویو است، تهران نه!
🆔 @Abedi_Aaeini
🆔 @Pelak15