‌ مادّه‌ی علم یعلم و معانی آن‌ و فیه نکتة ‌

‌.. علم بهتر است یا جهل؟ و نیز در آیتِ هجدهم از مبارکه‌ی آل‌عمران فرمود: شَهِدَ اللهُ أنه لا إلهَ إلا هو و الملائكةُ و أولوا العلمِ: شهادت می‌دهد خدا و ملائکة و دارندگانِ علم، به اینکه معبودِ راستین‌ای جز او نیست. از بین انسان‌ها فقط آنهایی که دارای دانش باشند می‌توانند شهادت بدهند بر اینکه هیچ معبودِ حقّ‌ای جز الله (تعالی) نیست؛ چون شما می‌توانید فقط بر چیزهایی شهادت دهید که یا آنها را به چشم‌تان دیده‌اید، و یا به‌اندازه‌ای یقین دارید که گویا آن را با چشم‌تان می‌بینید. لذا فقط أهلِ علم هستند که شهادت‌شان به توحید، یک شهادتِ حقیقی است؛ شهادتِ دیگرانْ شهادت نامیده نمی‌شود مگر مَجازاً. ‌

‌ یکی از راه‌های شناختِ یک چیز، شناختِ نقیض و ضدّ و مخالفِ آن چیز است، که گفته‌اند: تُعرَف الأشیاءُ بِأضدادِها. شما اگر بدانید که عدل یعنی نهادنِ هرچیز در جای خودش، تَبَعاً خواهید دانست که ظلم -که نقیضِ عدل است- یعنی نهادنِ یک چیز در غیرِ جای خودش. فعلیٰ‌هذا، یکی از راه‌های شناختِ فضیلت و شأن و جایگاهِ والای علم، شناختِ پَستی و حقارتِ جهل است. مولانا أمیرالبیان (علیه صلوات الإنس و الجان) فرموده‌اند: أعظم المصائب الجهل¹. اگر هیچ مصیبتی بزرگ‌تر از نادانی نیست، پس هیچ نعمتی نیز بزرگ‌تر از دانایی نیست. کدام عاقل، صرفِ عمر در رسیدن به والاترین نعمت‌ها را با صرفِ عمر در غیرِ آن مبادله می‌کند؟ بلکه کدام عاقل است که هنوز در رفعِ بزرگ‌ترینِ مصیبت‌‌ها تلاش نکرده، در پیِ کسبِ سائر نعمت‌ها باشد؟ هیچ مصیبتی بزرگ‌تر از نادانی نیست. چون هیچ نعمتی -طبقِ صریحِ روایت: یا علیّ لَأن یهديَ اللهُ بك رجلاً خیرٌ لك من الدنیا و ما فیها- بالاتر از نعمتِ هدایت نیست، و این هدایت به دست نمی‌آید مگر با علم، چرا که نقیض‌اش -که جهل است- به بدترین مصیبت‌ها موصوف شده؛ و مصیبتِ عظمیٰ و نعمتِ عظمیٰ قابل جمع نیستند. _________________________ ¹: غرر الحکم و درر الکلم ج ۱، ص ۱۸۵

‌ [دروغ چرا، از ترس بعضی از دوستان، برخی حرف‌ها را که یقین به صحت‌شان داریم، می‌گردیم ببینیم کسی از بزرگان اگر قبلاً همان حرف را زده است، همو را به اشتراک بگذاریم، بلکه از طرف این عزیزان متهم به کفرگویی نشویم. گمان نکنم آقای انصاریان حفظه‌الله‌تعالی مورد داشته باشد. این شما و این کلام ایشان در باب ضعف حوزه‌ها] ‌

علّم آدم الأسماء وقتی خدا آدم را آفرید، نشانه‌ها را به او آموخت. سپس فرشتگان را گفت: مرا از نشانه‌ها خبر دهید. پاسخ دادند: تو پاک و منزه هستی خدایا، ما نمی‌دانیم جز آنچه را که تو به ما آموخته‌ای [و تو به ما نشانه‌ها را نیاموخته‌ای] اینکه نشانه‌ها یعنی چه، و تأویلِ آیه چیست، اکنون در صدد بیان‌اش نیستیم؛ غرض این است که خدا پُزِ آدم را به علم‌اش داد. نگفت آدم برتر است، چون خاکی است، چون نفخت فیه من روحی، چون حیوان ناطق است، یا چیزهای دیگر. بلکه فرمود: آدم از فرشته‌ها برتر است، چون علم‌اش زیادتر است. اگر خلقت انس و جن، و بلکه ملائکه و سائر ذوی‌العقول، برای عبودیت و اطاعت از خدا است، و عبودیتِ خدا فرع بر شناختِ خدا و شناختِ امر و نهیِ خدا است، پس هیچ واجبی واجب‌تر از تحصیل علم، و هیچ فضیلتی برتر از دانش‌آموزی نیست. ‌

‌ ‌ إنَّـمَـا الْعِـلْـمُ بِـالْـعَـمَـلِ یقیناً عِلْمْ فقط به همراهِ عَمَل است [که وجود می‌یابد / نفع می‌دهد] «إنّ» از حروف مشبّهة بالفعل، «ما» کافّة، «العلمُ» مبتدأ و «بالعمل» خبر بالعمل متعلق به چیست؟ از حیثِ معنوی می‌تواند متعلق به فعلِ «خاصّ‌ِ» محذوف باشد. مثلاً فعلِ «یَنفَعُ»، إنما العلمُ [یَنفَعُ] بالعمل یعنی علم فقط زمانی نفع می‌دهد که همراه با عمل باشد. پس اگر منجرّ به عمل نشود، باز هم علم است، ولی علمِ غیرِ نافع. (و فی الحدیث: أَعوٓذُ بِكَ مِنْ عِلم‌ٍ لا یَنْفَعُ) لکن (ممکن است إشکال بشود که جارّومجرور اگر خبر واقع شود، حتماً متعلق به «عامّ‌ِ» محذوف است، بالإجماع -ظاهراً- لذا) بهتر است بگوییم: تقدیرش چنین است که: إنما العلمُ [یکون] بالعمل، یعنی علم فقط زمانی موجود می‌شود که به همراهِ عمل باشد. یعنی آن اطّلاعاتی که به‌دست آورده‌ای، اگر منجرّ به عملِ صالح نشوند، پس در واقع هیچ علمی در تو به وجود نیامده است، و آنچه که داری فقط سواد است و سیاهی است و ظلمت و حجاب و وبال. چرا که علم، نور است، و این اطلاعاتِ تو نور نیستند، وگرنه روشنای زندگی‌ات می‌شدند‌. و الحمد لولیّه ‌

‌ قال رسول الله صلی الله علیه و آله: مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ فَهُوَ كَالصَّائِمِ نَهَارَهُ الْقَائِمِ لَيْلَهُ. وَ إِنَّ بَاباً مِنَ الْعِلْمِ يَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَبُو قُبَيْسٍ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ‌ هرکس طلب کند دانش را، مانندِ کسی باشد که روز را روزه می‌گیرد و شب را به عبادت می‌ایستد. و همانا یک باب از علم که فرد آن را می‌آموزد، برای‌اش بهتر است از اینکه او را [به‌اندازه‌ی کوهِ] أبو قبیسْ طلا باشد و آن را در راهِ خدا إنفاق کند. ‌

‌ ‌دور باش از رفیقِ کَج‌اَندام که الفْ کج شود به صحبتِ لام ‌

‌ إنما يذهب بالعلم النسيان و ترك المذاكرة و الثاني سبب للأول. ‌

‌حتی اگر خوب درس بخوانید، اگر مذاکره نکنید و خوانده‌های‌تان را تکرار و إستعمال نکنید، همه را فراموش خواهید کرد. بسیار دیده‌ایم آدم‌هایی را که بسا در دوران طلبگی‌شان مغنی اللبیب و مطول هم خوانده‌اند، ولی الآن هیچ و هیچ ندارند، علماً ضعیف‌اند و چیزی یادشان نمانده و بسا متن را هم غلط می‌خوانند، دو خط به عربی بلد نیستند بنویسند. دو جمله نمی‌توانند عربی صحبت کنند. درحالیکه واقعا خوب درس خوانده بودند. خطرِ عدم مذاکره و نسیانِ خوانده‌ها در کمین است. ‌

‌. ‌ بین دو مادّه‌ی «عـ‍‌ لـ م» و «عـ مـ ل» اشتقاقِ کبیر برقرار است؛ هر دو، بر معنای «وضوح» و «بروز» دلالت می‌کنند؛ لکن «ع‌ل‌م» بر وضوح‌ای که در ذهن هست، و «ع‌م‌ل» بر ظهور و بروز در عالَمِ خارج از ذهن (واقعیت). پس: علم اگر منجرّ به عمل نشود (یعنی اگر «ظهورِ یک گزاره در ذهنِ ما» منجرّ به «عمل بر طبقِ محتوای آن گزاره» نشود)، معلوم می‌شود که آن گزاره حقیقةً و در واقع، و بر خلافِ خیالِ ما، هرگز در ذهنِ ما ثابت و ظاهر نشده بوده. مثلا: اگر من علم داشته باشم به اینکه «إتلافِ عُمْر، حرام است» (یعنی اگر محتوایِ این جمله در ذهنِ من واضح و روشن شده باشد و من آن را فهمیده و باور کرده‌ باشم)، لازمه‌اش این است که این محتویٰ را در عالَم‌ِ خارج نیز واضح و ثابت و پدیدار کنم. یعنی به این محتویٰ -علاوه بر وجودِ ذهنی- وجودِ خارجی نیز ببخشم. یعنی در عمل نباید عمرم را تلف کنم. کذا اگر من علم و یقین و ایمان دارم به اینکه غیبت حرام است و دروغ حرام است و علمْ نور است و مصیبت‌ای بدتر از نادانی نیست، ولی عملاً هم غیبت کنم و هم دروغ‌گو باشم و هم تنبل و گریزان از تلاش و علم‌آموزی، نشان‌دهنده‌ی این است که من خیال می‌کنم که به این جمله‌ها اعتقاد دارم. و در واقع من هنوز به این‌ها علم پیدا نکرده‌ام و به محتوای‌شان باور و اعتقادی ندارم؛ هنوز در ذهنِ من راستی و صحتِ این گزاره‌ها معلوم و قطعی نشده است، وگرنه دلیل‌ای ندارد مطابقِ آن‌ها عمل نکنم. کسی که واقعا باور داشته باشد که «پولِ حرام» حقیقةً چیزی جز آتش و نجاست نیست، قطعاً در عمل نیز حرام‌خواری نمی‌کند، چون نباید فرق‌ای بینِ «خوردنِ پولِ حرام» و «خوردنِ مدفوع و ذغالِ داغ» ببیند، چراکه فرض این است که او باور دارد که پولِ حرامْ آتش است و پلیدی. پس اگر به این باور رسیده است -و عملاً هم هیچ إضطرار و إکراه‌ای وجود ندارد- حتماً در عمل نیز نباید حرام‌خواری کند. لذا علمای أخلاق می‌گویند: «گناه» نشانه‌ی ضعف در توحید است. یعنی من که گناه می‌کنم، در واقع علت‌اش این است که به خدابودنِ خدا، و به قاهر و مالک و واجب‌الإطاعه‌بودنِ خدا، و به لزومِ رعایتِ حدودِ إلهی ایمان ندارم، وگرنه عملاً با دستوراتِ او مخالفت نمی‌کردم. حاصل از این درازگویی، اینکه: در احادیثِ کثیره‌ی صحیحه، از پیامبر و أهل‌البیت (علیه و علیهم‌ السلام) وارد شده است که: اولاً یاد بگیر [مرحله‌ی تعلّم]، ثانیاً عمل کن [مرحله‌ی عمل]، و ثالثاً یاد بده [مرحله‌ی تعلیم]. و اینکه علم‌ای که منجرّ به عمل نشود، علم نیست. و علم‌ای که عمل را در پی نداشته باشد، چیزی جز وبال‌ای بر گردنِ دارنده‌اش نیست. و کذا چه بسیار أحادیث در مذمّتِ عالِمانِ بی‌عمل وارد شده که اکثرِمان خوانده و شنیده‌ایم. لذا اوّلین و مهم‌ترین آموزه در بابِ «فلسفه و آدابِ طلبِ علم» این است که بدانیم: علم فقط و فقط وقتی به درد می‌خورَد که توأم با عمل باشد، وگرنه لا یزیدُ إلّا خَساراً. ‌ زادنا الله تعالی علماً و عملاً. ‌🌹

‌ ‌قال مولانا أبوعبدالله الصادق علیه‌السلام: أعرِبوا کلامَنا فإنا قوم فصحاء أعرب الکلامَ أی بَیَّنَه، و - طبَّق علیه قواعدَ النحو: «کلام را إعراب کرد» دو معنی دارد، یک: یعنی آن را تبیین کرد. دو: یعنی قواعدِ نحو را بر آن تطبیق کرد (یعنی وجهِ إعراب‌اش را بیان کرد: آن کلام را ترکیبِ نحوی کرد، و نقش و إعرابِ کلمات‌ِ روایت را مشخص کرد) اینکه امام علیه‌السلام به‌جای «أعربوا کلامَنا» تعبیرِ «بَیّ‍ِنوا کلامَنا» را به‌کار نبرده است، از بابِ إشاره به وجهِ تبیین است؛ یعنی: کلامِ ما را تبیین و تفسیر کنید به‌وسیله‌ی تجزیه و ترکیبِ صرفی و نحوی، و دقت در ظرائفِ أدبیِ آن شاهدِ این سخنْ ادامه‌ی روایت است، که در بیانِ علتِ أمرِ شیعیان به إعراب‌کردنِ کلامِ ایشان، می‌فرمایند: چون ما [امامانْ] انسان‌هایی فصیح هستیم. یعنی چون ما فصیح هستیم و سخن‌مان سخن‌ای است در اوجِ فصاحت، پس هر کلمه‌ای که در سخنان‌مان به‌کار برده‌ایم (و از کلمه‌ی مشابه‌اش استفاده نکرده‌ایم و منظورمان را با سیاق و ترکیب‌ای غیر از ترکیبِ فعلی بیان نکرده‌ایم) علت و دقت و غرض‌ای دارد، و شما باید تلاش کنید با تفکر در متنِ گفتارِ ما، به منظورِ اصلی و دقیقِ ما پی ببرید. (و سخنِ ما را دقیق بفهمید و خصوصاً شما که طلابِ علومِ ما هستید و وظیفه‌تان انتقالِ معنای سخنانِ ما به مردم به زبان‌ای دیگر است، دقیقاً آنچه را که ما گفته‌ایم به آنها منتقل کنید، نه چیزی شبیه و قریب به مرادِ ما. نه یک گزارشِ سطحی و کلی و ترجمه‌ی عمومی. چه رسد به ترجمه‌ی غلط و انتقالِ آن به مردم، به اسمِ کلامِ معصوم، که مساوی است با ارتکابِ ناخواسته‌ی «افتراء بر إمام» یعنی، نعوذ بالله، دروغ‌بستن به معصوم. یعنی بگویی: «ای مردم، امامِ صادق علیه‌السلام چنین فرموده‌اند که ...»، درحالی‌که امامْ چنین نفرموده و معنایِ کلام‌اش این نیست. أعاذنا الله تعالی من تلکم الکبیرة) ‌‌ ‌ و اللهُ تعالی أعلم ‌‌