✡️ راز رابطه شاه و راکفلرها (١)
1️⃣ در فاصله ٩ماهه بین دی‌ماه ١٣۵٧ تا مرداد ١٣۵٩ یعنی دورانی که شاه در ایام سرگردانی پس از فرار به‌سر می‌برد و سرانجام غم فقدان تاج و تخت و بیماری مهلک جانش را در قاهره گرفت، تنها تعداد معدودی از دوستان خارجی او در کنارش مانده بودند.
2️⃣ هم دولت‌ها و هم مقامات سیاسی و اقتصادی خارجی دریافته بودند که آفتاب عمر سیاسی شاه بر لب بام است و ستاره اقبالش رو به خاموشی. کشورهای گوناگونی که شاه همواره بر رابطه قوی خود با آنها می‌بالید و آن را نشانه‌ای از قدرت ایران معرفی می‌کرد از میزبانی او سر باز می‌زدند.
3️⃣ حتی ایالات متحده آمریکا که در دو دهه پایانی #حکومت_پهلوی، متحد استراتژیک و همه‌جانبه این حکومت محسوب می‌شد نیز در حمایت از شاه بیمار ایران تردیدهای جدی وارد کرده بود.
4️⃣ در چنین وضعیتی و در حالی‌که شاه بین مصر، پاناما، مراکش، آمریکا و باهاما در رفت‌وآمد بود، یکی از معدود افرادی که پشتیبان شاه و خانواده‌اش بود، #دیوید_راکفلر از خاندان شناخته‌شده و فوق ثروتمند #راکفلر بود.
5️⃣ هم او بود که در رایزنی با کارتر، زمینه سفر درمانی هرچند کوتاه‌مدت شاه به آمریکا را فراهم کرد. همچنین با مشاهده عدم تمایل دولت آمریکا به تداوم میزبانی از شاه بی تاج و تخت ایران، کمک‌های پزشکی و حمایت‌های امنیتی قابل‌توجهی را برای دوست قدیمی خود فراهم کرد.
⁉️ اما این دوستی چگونه ریشه داشت و نسبت میان حکومت شاه و #خاندان_راکفلر چه بود؟
✡️ راز رابطه شاه و راکفلرها (٢)
💎 راکفلر؛ خاندان ثروتمند و پرنفوذ
1️⃣ #خاندان_راکفلر از مشهورترین خاندان‌های ثروتمند جهان در قرن اخیر هستند. سرسلسله این خانواده #جان_دیویسون_راکفلر (١٨٣٩-١٩٣٧) است. او که متولد نیویورک بود، از ١۵سالگی به‌عنوان یک نیروی خدماتی و سپس دفتردار یک شرکت تجاری کار خود را آغاز کرد. پس از پیشرفت در کار و تأسیس چند شرکت کوچک، در ٢٣سالگی به عرصه #صنعت_نفت پا گذاشت و شرکتی را تأسیس کرد که در زمینه پالایشگاه‌های نفت فعال بود. او بعدها با گسترش فعالیتش در قالب شرکت #استاندارد_اویل تا سال ١٨٧٩، نود درصد امور پالایش نفت ایالات متحده آمریکا را در اختیار خود گرفت. راکفلر، علاوه بر صنعت نفت در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز فعال بود و اقدامات زیادی در حوزه بهداشت و آموزش عمومی انجام داد.
2️⃣ آن‌گونه که #مجله_فوربس (بر اساس ارزیابی مالی و مطابقت آن با نرخ تورم روز در سال 2007 ) مدعی شده، #جان_راکفلر با ٣٣۶میلیارد دلار ثروتمندترین فرد تاریخ است. مؤسس #استاندارد_اویل در سال ١٩١٣ #بنیاد_راکفلر را با کارکردهای اقتصادی، رسانه‌ای، اجتماعی و فرهنگی تأسیس کرد و در سپتامبر ١٩١۶ با رساندن ثروت خود به ١میلیارد دلار، نخستین میلیاردر تاریخ ایالات متحده آمریکا شناخته شد.
3️⃣ پس از مرگ او، پسرش «جان دیویسون راکفلر (جونیور)» وارث کسب و کار پرسود خاندان راکفلر شد. #راکفلر_جونیور (١٨٧۴-١٩۶٠) هم ۵ پسر داشت که همگی از سرمایه‌داران و فعالان اقتصادی آمریکا بودند که در این میان #دیوید_راکفلر و #نلسون_راکفلر علاوه بر تداوم فعالیت‌های اقتصادی، در حوزه #سیاست هم نقش‌آفرین شدند.
4️⃣ در سال‌های دهه ۵٠ تا ٨٠ میلادی و همزمان با دورانی که این دو برادر متولیان اصلی خاندان راکفلر بودند شاهد نقش‌آفرینی بنگاه‌های اقتصادی متبوع آنها در سیاست‌های کلان داخلی و خارجی ایالات متحده هستیم. فرایندی که همزمان با پایان جنگ جهانی دوم، گره خوردن منافع کارتل‌های بزرگ تجاری، مجتمع‌های تسلیحاتی و شرکت‌های نفتی آمریکا با سیاست خارجی این کشور را به‌دنبال دارد.
5️⃣ با افول قدرت‌های استعماری، اقتصاد نوپا و تازه‌نفس آمریکا به‌شدت نیازمند مواد خام و از آن مهم‌تر بازار مصرف شد. در این شرایط، جایگاه #راکفلرها نیز که گستره فعالیت خود را به سایر عرصه‌های تجاری و مالی سیاست‌گذاری ایالات متحده آمریکا گسترش داده بودند، پررنگ‌تر شد. وضعیتی که شامل جهت‌دهی رسانه‌ای و تأثیر بر افکار عمومی و همچنین نقش‌آفرینی در کنگره آمریکا از طریق رایزنی و لابی با نمایندگان و سرانجام حضور مستقیم در سیاست‌گذاری‌های دولت بود. وضعیتی که با رسیدن «نلسون راکفلر» به سِمَت معاون اولی در دولت #جرالد_فورد در سال‌های ١٩٧۴ تا ١٩٧٧ عینیت یافت.
✡️ راز رابطه شاه و راکفلرها (۴)
💎 دید و بازدیدهایی با بوی پول!
1️⃣ افرایش رفت‌وآمد هیأت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاران دو کشور هم جلوه دیگری از گسترش روابط اقتصادی ایران و آمریکا بود. به‌عنوان نمونه، در دی‌ماه ١٣۵٠ (ژانویه ١٩٧٢) هیأت اقتصادی ایران به‌منظور شرکت در دومین کنفرانس سرمایه‌گذاران آمریکایی در ایران عازم آمریکا شد تا زمینه عملی حضور آمریکایی‌ها در ایران را فراهم آورد.
2️⃣ در ضیافت شام که به افتخار هیأت ایرانی از طرف «کمیته آمریکایی تشویق سرمایه‌گذاری» ترتیب داده شد، #اسپیرو_واگنیو معاون رئیس‌جمهور و ٢۶٠ نفر از شخصیت‌های اقتصادی و مالی و صاحبان صنایع آن کشور شرکت داشتند. در این ضیافت #دیوید_راکفلر به‌عنوان رئیس هیأت‌مدیره #بانک_چیس_منهتن در نطقی پیشرفت‌های صنعتی و دگرگونی‌های اجتماعی ایران را ستود.
3️⃣ همچنین، بنا به دعوت وزارت حمل‌ونقل آمریکا، وزیر راه و ترابری ایران در اردیبهشت ١٣۵١ (آوریل ١٩٧٢) در رأس هیاتی وارد واشینگتن شد و با مقامات آمریکایی درباره توسعه راه‌آهن به مذاکره پرداخت. در مهر همان سال، هیأت نمایندگی ایران به ریاست جمشید آموزگار وزیر اقتصاد و دارایی، در مجمع عمومی سالانه بانک ترمیم و توسعه که به مدت ۵ روز در واشنگتن برگزار شد شرکت کردند. (٢)
4️⃣ رابطه شاه بلندپرواز ایران با قدرتمندترین کانون‌های سیاسی و اقتصادی در ایالات متحده، توسط بازوهای اجرایی همچون #خاندان_راکفلر و مشاوران آنها عملیاتی می‌شد. مشاوران و نزدیکانی که گاه مانند #هنری_کیسینجر تا بالاترین رده‌های دیپلماسی آمریکا نیز صعود می‌کردند.
5️⃣ برادران #راکفلر (نلسون، دیوید و جان) بارها در سال‌های دهه ۵٠ شمسی به ایران سفر کرده و با شاه و مقامات سیاسی و اقتصادی ایران جلسات پر تعدادی داشتند که حتی تا آستانه انقلاب هم ادامه داشت. گفته می‌شد #راکفلرها تنها آمریکایی‌هایی بودند که قرار ملاقاتشان با شاه پیش از سفرشان به ایران هماهنگ می‌شد. دیدار با راکفلرها هم از برنامه‌های ثابت شاه در سفرهایش به آمریکا بود.
6️⃣ از سوی دیگر «هنری کیسینجر» به‌عنوان یکی از نزدیکان و مشاوران خاندان راکفلر هم در رایزنی با نمایندگان کنگره از حامیان شاه ایران بود. زمانی هم که کیسینجر در دوران ریاست‌جمهوری «نیکسون» و «فورد» بر کرسی اول سیاست خارجی آمریکا نشست، این فرایند بیشتر تقویت شد. (٣)
✡️ راز رابطه شاه و راکفلرها (۵)
💎 شاه و راکفلر، روایت یک دوستی عمیق!
1️⃣ شاه روابط شخصی دوستانه‌ای نیز با #نلسون_راکفلر داشت. در میان اشخاص بی تاج و تخت، نلسون راکفلر یکی از کسانی بود که شاه از مصاحبت با او بسیار خشنود می‌شد. این مسئله قابل درک بود، زیرا نلسون راکفلر بیش از هرکس شبیه به یک شاه بود. او نیز دربار خودش را داشت که در نیویورک گسترده بود. یکی از زندگینامه‌هایش او را «امپراتور راکفلر» نامیده بود. راکفلر نیز مانند شاه افکار دور و درازی در سر داشت. هر دوی آنها بی‌اندازه در مورد کشورهایشان و خودشان بلندپرواز بودند. هیچ‌یک دوستان صمیمی نداشتند، ولی هردو #هنری_کسینجر را می‌ستودند.
2️⃣ شاه و راکفلر هردو گاه کتاب‌هایی در تعریف و تمجید از خودشان انتشار می‌دادند که در ظاهر به قلم خودشان بود ولی در باطن یک یا چند نویسنده مزدور برایشان می‌نوشتند. هردو بنیادهای عظیم خانوادگی داشتند، هرچند #بنیاد_پهلوی بیش از #بنیاد_راکفلر انتقادهای تندوتیز برمی‌انگیخت. تفاوت عمده میان این‌دو، شخصیت آنها بود. راکفلر مردی بود اجتماعی که تظاهر به صمیمیت می‌کرد، ولی شاه کناره‌گیر و کم‌رو بود. ضمناً راکفلر نوعی شوخ‌طبعی داشت که شاه به‌کلی فاقد آن بود. (۴)
3️⃣ پس از پیروزی انقلاب اسلامی که تقریباً با مرگ «نلسون راکفلر» همزمان شد، #دیوید_راکفلر و کیسینجر بر حمایت کاخ سفید از شاه که آواره شده و تعلیقی خوفناک را تجربه می‌کرد تأکید داشتند. سفارت آمریکا در ایران به کاخ سفید اعلام کرد که شاه را نپذیرد. با این حال، رایزنی‌های دیوید راکفلر و کسینجر باعث شد تا سرانجام با آمدن شاه به آمریکا موافقت شود.
4️⃣ بعدها عیان شد که یکی از دلایل این رایزنی، سهامدار بودن این‌دو در #بانک_چیس_منهتن بود که بخش عمده‌ای از ١٢میلیارد دلار پول ایران در آن ذخیره شده بود. میزان نفوذ راکفلر در محافل آمریکایی، کارتر را هم وسوسه کرد تا در آستانه‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری، با نظر او موافقت کرده و اجازه ورود شاه به آمریکا را بدهد. (۵)
5️⃣ تکیه شاه به منابع مالی سرمایه‌داران آمریکایی و نیاز او به نفود و قدرت رایزنی آنان از دلایل عمده نزدیکی به #خاندان_راکفلر بود. اقدامی که اگرچه با لابی‌گری و صرف هزینه‌های مادی، گاه وزنه تسهیلات مالی و معاملات تسلیحاتی را به‌سود شاه سنگین می‌کرد اما فرجامی قابل اتکا در پی نداشت. شاید تنها لطف این قرابت، حمایت‌ها و اقداماتی بود که «دیوید راکفلر» در ایام آوارگی شاه نسبت به او اتخاذ کرد. هرچند تلاش‌های وی برای ورود شاه به ایالات متحده به ضرر آمریکا و شخص کارتر تمام شد و دانشجویان ایرانی که از ورود شاه به آمریکا عصبانی بودند، سفارت این کشور در ایران را تسخیر کردند. امری که در ناکامی کارتر در جلب دوباره آراء آمریکاییان تاثیر بسیاری گذاشت.
✍️ سیدمرتضی حسینی 📚 منابع:
1️⃣ علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران و دولت دست نشانده (57-1320)، تهران، قومس، 1376، ص286.
2️⃣ ازغندی، همان، ص347.
3️⃣ جیمز بیل، شیر و عقاب، ترجمه‌ی فروزنده برلیان، نشر فاخته، 1371، ص258.
4️⃣ ویلیام شوکراس، آخرین سفر شاه، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، البرز، 1371، ص171.
5️⃣ جیمز بیل، همان، ص 433.