💠 …و احمد همه‌ی ملل خواهد آمد (5)
📚 محمد (ص) در تورات و انجیل (قسمت اول)
1️⃣ قرابت و رابطه میان دو واژه‌ی چهار حرفی «حِمَدَه» و «احمد» و شناسایی ریشه‌ی ḥmd که هر دو کلمه از آن مشتق شده‌اند، کوچک‌ترین تردیدی باقی نمی‌گذارد که موضوع جمله‌ی «… و حِمَدَه‌ی تمام ملّت‌ها خواهد آمد» کسی جز #احمد یعنی حضرت محمد (ص) نیست. از سوی دیگر کوچک‌ترین رابطه و شباهتی میان حِمَدَه و اسماء مختلف عیسی، مسیح، نجات‌دهنده و غیره نیست.
2️⃣ حتی اگر گفته شود که حِمَدَه‌ی عبری یک «اسم معنی» و به معنای «آرزو، صلح، ستایش، مرغوبیت و…» است، باز هم بحث در جهت استدلال ماست، زیرا کلمه‌ی عبری مذکور از لحاظ معنایی نیز مشابه و در واقع مترادف کلمه عربی حَمد است. بنابراین از هر دو زاویه‌ی ریشه‌شناسی یا معناشناسی که کلمه‌ی مذکور را در نظر بگیریم، رابطه‌ی مطلق آن با کلمات احمد و محمد اثبات می‌شود و نیز فقدان ارتباط آن با عیسی یا مسیح.
🔸 اگر قدّیس #جروم و قبل از او مترجمین #نسخه_سبعینیه همان کلمه‌ی اصلی «حِمَدَه» را حفظ کرده بودند و بجای آن کلمه‌ی لاتینی Cupiditas یا کلمه‌ی یونانی Euthymia را قرار نداده بودند، به احتمال زیاد مترجمین بعدی نیز همان کلمه اصلی حِمَدَه را حفظ می‌کردند و در ترجمه‌ی تورات و انجیل به دیگر زبان‌های جهان از سرمشق آنها پیروی می‌شد.
3️⃣ طبق پیشگویی مَلاکی نبی، معبدِ #زروبابل، می‌بایستی از معبد سلیمان شکوه و جلال بیشتری داشته باشد زیرا آن رسول یا پیغامبر که به صفت Adonai یعنی «سرور، آقا یا سید» پیامبران دیگر مزین است، ناگهان به این معبد سفر خواهد کرد، عیناً به همان صورت مذکور در قرآن که حضرت محمد (ص) در سفر شبانه‌ی اعجازآمیز خود (#معراج) از آن بازدید کرد.
🔸 #هیرود کبیر معبد زروبابل را تعمیر یا تجدید ساختمان کرد. و عیسی (ع) در دوران زندگی خود کراراً به این معبد رفته و با حضور مقدس خود بدان شرف و افتخار بیشتر بخشیده بود. بنابراین هیچ‌گونه عامل «ناگهانی بودن» در رفت و آمدهای مکرر عیسی (ع) به این معبد وجود ندارد.
🔸 در اناجیل مختلف ضمن شرح بازدیدهای عیسی (ع) از این معبد، کوچک‌ترین ادعایی مبنی بر آنکه عیسی (ع) در این ملاقات‌ها توانسته حتی یک نفر را پیرو نظرات خود سازد، وجود ندارد. همه‌ی گزارش‌ها حاکی از آن است که کلیه‌ی بازدیدهای عیسی (ع) از معبد، به بحث و جدل و داد و فریاد با کاهنان و فریسیان و کاتبان ختم شده است و نیز باید افزود که عیسی (ع) هرگز باعث استقرار صلح در این معبد یا در جهان نشد (چنان‌که در اناجیل متّی، باب 24، مرقس، باب 13 و لوقا، باب 21 مذکور است).
4️⃣ حضرت محمد (ص)، چنان‌که قرآن می‌فرماید در جریان سفر شبانه‌ی خود از محل مقدسِ این معبد تخریب شده بازدید کرد و در آنجا طبق سنت مقدس خود، در حضور همه‌ی پیامبران به نماز و ستایش خداوند متعال پرداخت و در آن لحظه بود که الله «محیط این معبد را متبرک ساخت» و «آیات و اسرار غیب خود را» به خاتم پیغمبران آشکار کرد. در جریان همین «آمدن ناگهانی» محمد به «معبد خدا» (صحیفه‌ی ملاكی نبی، فصل 3، آیه 1) بود که خداوند آن را «مملو از شکوه و جلال» ساخت. (حجّی نبی، باب 2).
✅ نتيجه: به عقیده‌ی این ذره‌ی بی‌مقدار، فقط همین واقعیت که آمنه بیوه‌ی عبدالله برای نخستین‌بار در تاریخ بشریت، صفت احمد را بعنوان اسم خاص بکار می‌برد و فرزند یتیم خود را احمد می‌نامد، بزرگترین پدیده‌ی اعجازآمیز در اثبات #اسلام است.
🔹 ...پایان.
✍️ نویسنده: عبدالأحد داوود (اسقف داود بنیامین)
📚 منبع: محمد (ص) در تورات و انجیل ، ترجمه فضل‌الله نیک‌‌آیین ، نشر نو، چاپ اول 1361.
📖 متن کامل مقاله در سایت اندیشکده:
👉 http://yon.ir/HAMEDAH
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
💠 کلیاتی درباره عهد قدیم (2)
✡️ بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی (قسمت دوم)
🌐 الف) دو نسخه‌ی قدیمی عهد قدیم
1⃣ گفتیم ما با دو نسخه قدیمی #عهد_قدیم روبه‌رو هستیم، یکی #نسخه_عبری (کتاب مقدس عبرانی) و دیگری نسخه یونانی يا #نسخه_سبعینیه. این دو ترجمه علاوه بر تفاوت‌های جزئی محتوایی دو تفاوت عمده دارند:
2⃣ اول: در نسخه سبعینیه 7 کتاب وجود دارد که اثری از آنها در نسخه عبری نیست. همچنین در کتاب‌هایی که در هر دو نسخه وجود دارد، نسخه سبعینیه فصل‌هایی اضافه دارد (کتاب‌های اضافی، کتاب‌های قانونی درجه‌ی دوم یا کتاب‌های اپوکریفایی خوانده می‌شود).
3⃣ دوم: ترتیب و تقسیم این دو نسخه با هم تفاوت دارد. گویا نسخه عبری با توجه به اهمیت یا وثاقت نویسنده تقسیم شده است. در ابتدای این مجموعه پنج سِفر #تورات و سپس کتاب‌های منسوب به انبیاست که #نبییم خوانده می‌شود. در بخش سوم کتاب‌هایی واقع شده است که مکتوبات يا #کتوبیم خوانده می‌شود.
4⃣ اما تقسیم نسخه سبعینیه گویا برحسب موضوع است. در ابتدا بخش تاریخی عهد قدیم واقع شده است که با پنج سِفر تورات آغاز می‌شود. پس از آن کتاب‌های حکمت، مناجات و شعر و در پایان کتاب‌های پیشگویی آمده است.
5⃣ نکته‌ی دیگر این‌که برخی از کتاب‌هایی که در نسخه‌ی عبری یک کتاب واحد است، در نسخه‌ی سبعینیه تقسیم شده و به صورت دو کتاب آمده است.
✍️ نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
📚 منبع: كتاب «بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی – مسیحی»، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول: بهار 1396.
📖 متن کامل مقاله در سايت اندیشکده:
👉 http://yon.ir/Torah
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
🔸 هشتگ اصلی: #متون_مقدس_یهودی
💠 کلیاتی درباره عهد قدیم (3)
✡️ بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی (قسمت دوم)
🌐 الف) دو نسخه‌ی قدیمی عهد قدیم
📚 کتاب‌های #عهد_قدیم مطابق ترتیب و چینش #نسخه_عبری به قرار زیرند:
1⃣ #تورات، مشتمل بر پنج سِفر پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه.
2⃣ انبیاء یا #نبییم به دو بخش انبیای متقدم و متأخر تقسیم می‌شود و این دومی به نوبه خود به انبیای بزرگ و کوچک تقسیم می‌شود (مقصود از بزرگ و کوچک زیاد یا کم بودن حجم کتاب‌هاست). انبیای متقدم کتاب‌های یوشع، داوران، سموئیل و پادشاهان را شامل می‌شود و انبیای متأخر پانزده کتاب را در بر می‌گیرد که از این میان کتاب‌های اشعیا، ارمیا و حزقیال انبیای بزرگ خوانده می‌شوند و دوازده کتاب باقیمانده انبیای کوچک که عبارت‌اند از: هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبقوق، صَفَنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
3⃣ #کتوبیم يا مکتوبات یا نوشته‌ها شامل یازده کتاب می‌شوند که عبارت‌اند از: مزامیر داود، امثال سلیمان، ایوب، غزل غزل‌های سلیمان، روت، مراثی اِرمیا، اِستَر، جامعه سلیمان، دانیال، عزرا و نحمیا، تواریخ ایام.
📚 اما ترتیب کتاب‌های عهد قدیم مطابق #نسخه_سبعینیه (غیر از هفت کتابی که در نسخه‌ی عبری نیست) به قرار زیر است:
1⃣ کتاب‌های تاریخی که اسفار پنجگانه تورات، یوشع، داوران، روت، دو کتاب سموئیل، دو کتاب پادشاهان، دو کتاب تواریخ ایام، عزراء، نحمیا و استر را شامل می‌شود. کتاب‌های سموئیل و پادشاهان و تواریخ ایام که در نسخه‌ی عبری یک کتاب بودند در این نسخه هریک دو کتاب‌اند. همچنین عزراء و نحمیا که در نسخه‌ی عبری یک کتاب بودند در اینجا از هم جدا هستند.
2⃣ بخش دوم یعنی «حکمت و مناجات شعر» پنج کتاب ایوب، مزامیر داود، امثال سلیمان، جامعه سلیمان و غزل و غزل‌های سلیمان را شامل می‌شود.
3⃣ کتاب‌های پیشگویی شامل هفده کتاب می‌شود که به این قرار است: اشعیا، ارمیا، مراثی ارمیا، حزقیال، دانیال، هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حبقّوق، صفنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
✡ بنابراین تعداد کتاب‌های عهد قدیم بنابر نسخه‌ی سبعینیه بدون احتساب کتاب‌های اضافی 39 عدد و با احتساب آنها 46 عدد است. اما در نسخه‌ی عبری با توجه به این‌که هفت کتاب اضافی در آن نیست و برخی از کتاب‌های دیگر که در نسخه سبعینیه دو کتاب‌اند در این نسخه یک کتاب هستند، تعداد کتاب‌ها کمتر است. علاوه بر این کتاب‌های دوازده‌گانه‌ی انبیای کوچک هم به دلیل کمی حجمشان در یک طومار نوشته می‌شده است و بنابراین گفته می‌شود که کتاب عهد قدیم یهود مشتمل بر 24 کتاب است.
✍️ نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
📚 منبع: كتاب «بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی – مسیحی»، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول: بهار 1396.
📖 متن کامل مقاله در سايت اندیشکده:
👉 http://yon.ir/Torah
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
🔸 هشتگ اصلی: #متون_مقدس_یهودی
💠 کلیاتی درباره عهد قدیم (5)
✡️ بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی (قسمت دوم)
🌐 ب) فرایند قانونی شدن مجموعه عهد قدیم
1⃣ گفتیم #عهد_قدیم دو نسخه‌ی قدیمی متفاوت دارد و در واقع از چند قرن قبل از میلاد #یهودیان عمدتاً با دو زبان و فرهنگ زیست می‌کردند.
2⃣ یک گروه از فرهنگ و زبان اجدادی، یعنی #عبری و #فرهنگ_اسرائیلی، جدا نشده بودند و با آن انس داشتند؛ ولی گروه دیگر جذب #فرهنگ_یونانی شده و زبان و فرهنگ اجدادی را تا حدی رها کرده بودند.
3⃣ در واقع جریان شکل‌گیری و #قانونی_شدن مجموعه‌ی عهد قدیم با توجه به این دو دسته از یهودیان دو مسیر متفاوت را طی کرده است، یکی در زبان عبری که به #نسخه_عبری منتهی شده و دیگری در زبان یونانی که #نسخه_سبعینیه نتیجه‌ی آن بوده است.
4⃣ همان‌طور كه گذشت، نسخه عبری مشتمل بر سه بخش #تورات، #نبییم (انبیا) و #کتوییم (نوشته‌ها) است.
5⃣ گاهی از فرایندی که این نسخه تا شکل‌گیری مجموعه طی کرده است به «قانون سه بخشی» یاد می‌شود و گویا هریک از این سه بخش در دوره‌ای خاص و طی فرایند مخصوصی شکل گرفته و قانونی شده‌اند.
6⃣ گفته می‌شود از سه بخش #کتاب_مقدس_عبری، بخش نخست، یعنی تورات، حدود سال 400 ق.م.، بخش دوم، یعنی نبییم، حدود 200 ق.م. و بخش آخر، یعنی کتوبیم، نزدیک به سال 100 م. فرایند قانونی شدن را تمام کرده‌اند.
✍️ نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
📚 منبع: كتاب «بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی – مسیحی»، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول: بهار 1396.
📖 متن کامل مقاله در سايت اندیشکده:
👉 http://yon.ir/Torah
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
🔸 هشتگ اصلی: #متون_مقدس_یهودی
💠 کلیاتی درباره عهد قدیم (6)
✡️ بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی (قسمت دوم)
1⃣ یهودیان هر سه بخش #کتاب_مقدس خود (#نسخه_عبری) را الهامی، اما درجات آنها را متفاوت می‌دانند؛ از نظر آنان #تورات کلام خود خداست و بالاترین درجه‌ی الهامی بودن را دارد؛ کتب انبیا (#نبییم) درجه‌ی نبوت را دارد، یعنی کلام خدا به واسطه شخص نبی آمده است و در نتیجه درجه دوم را دارد؛ مکتوبات (#کتوبیم) پایین‌ترین درجه‌ی الهام را دارد و با روح القدس الهام شده است. اما در عمل فرقی بین این سه بخش نیست چون هر سه حجیّت دارند.
2⃣ اما #نسخه_سبعینیه پس از این‌که یهودیان آن را کنار گذاشتند، فراموش نشد؛ چرا که مسیحیان اولیه به سراغ این نسخه رفتند و حتی گفته‌اند تقریباً همه‌ی نقل‌های #عهد_جدید از #عهد_قدیم از همین نسخه‌ی سبعینیه است.
3⃣ در سده‌های نخست میلادی، مسیحیان، که با زبان یونانی بیشتر آشنا بودند، سراغ سنت یونانی رفتند و نسخه‌ی یونانی را به عنوان عهد قدیم پذیرفتند. بنابراین کتاب‌های اضافی نسخه‌ی سبعینیه به عنوان بخشی از کتاب مقدس پذیرفته شد.
4⃣ اما چه در آن زمان و چه در طول قرون وسطا عالمان مسیحی بین کتاب‌هایی که تنها در نسخه‌ی سبعینیه وجود داشت و نوشته‌های موجود در هر دو نسخه فرق می‌گذاشتند و در واقع برای اولی اعتبار درجه‌ی دوم قائل بودند.
5⃣ دو فرقه‌ی قدیمی مسیحی، یعنی #کاتولیک و #ارتدکس نسخه‌ی یونانی را به عنوان کتاب مقدس خود پذیرفتند. با این حال بین این دو گروه نیز درباره‌ی برخی از کتاب‌ها اختلاف است.
6⃣ با جدایی تدریجی بخش شرقی و غربی امپراتوری روم و تقسیم کلیسا به دو بخش شرقی و غربی، زبان دینی این دو بخش نیز از هم جدا شد و بدین صورت زبان دینی بخش شرقی همان زبان یونانی باقی ماند، اما زبان بخش غربی به لاتین تبدیل شد.
7⃣ این امر باعث شد به‌تدریج ترجمه‌هایی از کتاب مقدس به زبان لاتینی صورت گیرد. مهم‌ترین ترجمه لاتینی، که مورد قبول کلیسای کاتولیک واقع شد، ترجمه‌ی #جروم بود که شامل عهد قدیم و عهد جدید می‌شود و به #ولگات معروف است.
8⃣ او عهد قدیم را از اصل زبان عبری در سال‌های 392-450 م. به لاتین ترجمه کرد و کتاب‌های اضافی نسخه‌ی سبعینیه را به عنوان ضمیمه‌ی کتاب آورد.
9⃣ اما گروه متأخرتر مسیحی، که در قرن شانزدهم میلادی ظهور کرد، یعنی #پروتستان ها، نسخه‌ی عبری را به عنوان عهد قدیم پذیرفتند، ولی در ترتیب کتاب‌ها ترتیب نسخه‌ی سبعینیه را رعایت کردند.
✍️ نویسنده: عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
📚 منبع: كتاب «بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی – مسیحی»، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول: بهار 1396.
📖 متن کامل مقاله در سايت اندیشکده:
👉 http://yon.ir/Torah
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
🔸 هشتگ اصلی: #متون_مقدس_یهودی
✡ کتاب‌های رسمی درجه دوم (اپوکریفایی) عهد قدیم (1)
🎯 بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی (قسمت دوازدهم)
1⃣ یهودیان و مسیحیان مجموعه‌ی #عهد_قدیم را به‌عنوان متن مقدس قبول دارند. اما نوشته‌های دیگری وجود دارد که برخی از این گروه‌ها آنها را قبول دارند و برخی قبول ندارند.
2⃣ تاریخ نگارش یا تدوین نهایی بخش عمده عهد قدیم به دوره‌ی پس از #اسارت_بابلی مربوط است. از این زمان به بعد در مدتی حدود هفت قرن کتاب‌های بسیاری نوشته شده که تعداد زیادی از آنها باقی مانده است. اما از میان کتاب‌های موجود تعداد معیّنی از آنها در مجموعه‌ی متون مقدس رسمی آورده شده و بقیه کنار گذاشته شده‌اند. این فرایند، «قانونی شدن متون» خوانده شده است.
3⃣ در سده‌های قبل از میلاد دو نسخه از عهد قدیم وجود داشته: #نسخه_عبری، که به زبان اصلی بوده، و #نسخه_سبعینیه، که به زبان یونانی بوده است. به دستور بطلمیوس فیلادلفوس، حاکم مصر، این ترجمه را در قرن سوم قبل از میلاد بیش از هفتاد نفر از یهودیان ساکن مصر انجام داده‌اند. این دو نسخه از دو نظر با هم تفاوت دارد:
🔸 1. نسخه دوم تعدادی کتاب مجزا اضافه دارد و نیز در برخی از کتاب‌ها که در هر دو نسخه آمده، در نسخه سبعینیه بخش‌هایی اضافه است.
🔸 2. ترتیب و تنظیم این دو نسخه با هم متفاوت است. نسخه عبری با توجه به اهمیت نویسندگان کتاب‌ها آنها را به سه بخش تورات، نبییم (انبیاء) و کتوبیم (نوشته‌ها)، اما نسخه سبعینیه با توجه به مطالب، آنها را به سه بخش: «کتاب‌های تاریخی»، «حکمت، مناجات و شعر» و «کتاب‌های پیشگویی» تقسیم کرده است.
4⃣ در ابتدا یهودیانِ عبری‌زبان، نسخه عبری را قبول داشتند، اما یهودیانِ یونانی‌زبان از نسخه سبعینیه استفاده می‌کردند. اما بعداً همه یهودیان نسخه عبری را پذیرفتند و نوشته‌های اضافی نسخه سبعینیه و نیز کتاب‌های دیگر، غیر قانونی و غیر رسمی اعلام شدند.
✍ عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
📖 متن کامل مقاله به‌همراه منابع:
👉 goo.gl/w3Sk2X
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
👉 @jscenter
🕎 دو نسخهٔ قدیمی عهد عتیق (٣)
📚 کتاب‌های #عهد_قدیم مطابق ترتیب و چینش #نسخه_عبری به قرار زیرند:
1⃣ #تورات، مشتمل بر پنج سِفر: پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه.
2⃣ انبیاء یا #نبییم که به دو بخش انبیای متقدم و متأخر تقسیم می‌شود و این دومی به‌نوبهٔ خود به انبیای بزرگ و کوچک تقسیم می‌شود (مقصود از بزرگ و کوچک، زیاد یا کم بودن حجم کتاب‌هاست). انبیای متقدم کتاب‌های یوشع، داوران، سموئیل و پادشاهان را شامل می‌شود و انبیای متأخر پانزده کتاب را در بر می‌گیرد که از این میان کتاب‌های اشعیا، ارمیا و حزقیال انبیای بزرگ خوانده می‌شوند و دوازده کتاب باقیمانده انبیای کوچک، که عبارت‌اند از: هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبقوق، صَفَنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
3⃣ #کتوبیم يا مکتوبات یا نوشته‌ها شامل یازده کتاب می‌شوند که عبارت‌اند از: مزامیر داود، امثال سلیمان، ایوب، غزل غزل‌های سلیمان، روت، مراثی اِرمیا، اِستَر، جامعه سلیمان، دانیال، عزرا و نحمیا، تواریخ ایام.
📚 اما ترتیب کتاب‌های عهد قدیم مطابق #نسخه_سبعینیه (غیر از هفت کتابی که در نسخهٔ عبری نیست) به قرار زیر است:
1⃣ کتاب‌های تاریخی که اسفار پنجگانهٔ تورات، یوشع، داوران، روت، دو کتاب سموئیل، دو کتاب پادشاهان، دو کتاب تواریخ ایام، عزراء، نحمیا و استر را شامل می‌شود. کتاب‌های سموئیل و پادشاهان و تواریخ ایام که در نسخهٔ عبری یک کتاب بودند، در این نسخه هریک دو کتاب‌اند. همچنین عزراء و نحمیا که در نسخهٔ عبری یک کتاب بودند در اینجا از هم جدا هستند.
2⃣ بخش دوم یعنی «حکمت و مناجات شعر» پنج کتاب ایوب، مزامیر داود، امثال سلیمان، جامعه سلیمان و غزل‌غزل‌های سلیمان را شامل می‌شود.
3⃣ کتاب‌های پیشگویی شامل هفده کتاب می‌شود که به این قرار است: اشعیا، ارمیا، مراثی ارمیا، حزقیال، دانیال، هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حبقّوق، صفنیا، حجّی، زکریا و ملاکی.
💥 بنابراین تعداد کتاب‌های عهد قدیم بنابر نسخهٔ سبعینیه بدون احتساب کتاب‌های اضافی ٣٩ عدد و با احتساب آنها ۴۶ عدد است. اما در نسخهٔ عبری با توجه به این‌که هفت کتاب اضافی در آن نیست و برخی از کتاب‌های دیگر که در نسخهٔ سبعینیه دو کتاب‌اند، در این نسخه یک کتاب هستند، تعداد کتاب‌ها کمتر است. علاوه بر این، کتاب‌های دوازده‌گانهٔ انبیای کوچک هم به‌دلیل کمیِ حجمشان در یک طومار نوشته می‌شده است و بنابراین گفته می‌شود که کتاب عهد قدیم یهود مشتمل بر ٢۴ کتاب است.
✍️ عبدالرحیم سلیمانی اردستانی
✅ اندیشکده مطالعات یهود:
🇮🇷👉 @jscenter