هر موبایل مرکز جهان است؛ بررسی شایعات در فضای مجازی ✍ حمید بردخونی | تابستان ۱۴۰۰؛ بازنشر و ویرایش: ۲۵ مهرماه ۱۴۰۱ (بخش اول) ۱. #شایعه را می‌توان قدیمی‌ترین رسانه‌ی جهان دانست (جنیدی، ۱۳۸۹: ۲۸۴) و هیچ جامعه‌ای را بدون #شایعه نمی‌توان تصور کرد (نصر، ۱۳۸۵: ۲۹۷). شایعه اعتماد مردم را نشانه می‌گیرد. در این نوشتار به «چیستی، ویژگی‌ها و اهداف و راه‌های در امان‌ماندن از شایعات» پرداخته می‌شود. دهخدا در تعریف شایعه نوشته است «خبری که فاش شود ولی صحت و درستی آن معلوم نباشد. [یا] خبرهای بی‌اصل و نادرست» (دهخدا، ۱۳۷۳: ۱۲۴۳۵). کاپفرر نیز شایعه را خبری می‌داند که درباره‌ی شخص یا حادثه‌ی مهمی در زمان خود مطرح می‌شود، بدون آنکه به‌طور رسمی تأیید گردد (چراغی، ۱۳۹۰: ۲۳). گوردن آلپورت و لئو پستمن معتقدند میزان رواج یک شایعه عبارت است از #اهمیت و #ابهام آن. و هر کدام از این دو پارامتر صفر باشد، شایعه‌ای شکل نخواهد گرفت (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۴۵). به عبارتی درباره‌ی یک موضوع، زمانی شایعه شکل می‌گیرد و پخش می‌شود که اولا آن موضوع #مهم باشد و ثانیا مردم درباره‌ی آن #ابهام داشته باشند. 🔺معادل واژه‌ی شایعه و شایعه‌پراکن در #قرآن «ارجاف» و «مرجفون» است. #آیت‌الله_جوادی_آملی در درس تفسیر درباره‌ی شایعه پراکنان فرمودند «مرجفون مثل همین #آمدنیوزها ... فضا را مشوّش می‌کنند. اراجیف، جمع رجفه است. رجفه یعنی لرزه. خبر دروغِ جعلی که پایه ندارد بهش رجفه می‌گویند. ...خب خبر راست بگویید. هراس نداشته باشید. از صدق عده‌ای متنبّه می‌شوند. برکت در #صدق است. اما [اگر] دروغ جعل کنید... اراجیف پخش کنید [و] جزو مرجفون باشید [خداوند] فرمود اگر این مرجفون دست برندارند ما اوضاعشان را به هم می‌ریزیم...» (مشرق، ۱۳۹۶/۱۰/۳۰). 🔺از جمله‌ اهداف شایعه را می‌توان برانگیختن نگرانی #ملی (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۱۳)، ایجاد بدبینی نسبت به افراد، افزایش نگرانی و #اضطراب در مردم، ترور شخصیت، ایجاد فضای ناسالم #اجتماعی و تقابل صف‌بندی میان اقشار مختلف (چراغی، ۱۳۹۰: ۲۵)، ایجاد #وحشت و هراس، #غرور و تنفر کاذب (یحیایی ایله‌ای، ۱۳۸۶: ۶)، شکل‌گیری تجمعات مختلف (رهبر، ۱۳۹۷: ۸۷)، عوض کردن ارزش‌های #اخلاقی و #رفتاری دانست. 🔺شایعات را بر اساس موضوعات، زمان، انگیزه‌های #روانی و عوامل دیگر به چندین دسته تقسیم کرده‌اند. در این نوشتار به اختصار به تقسیم‌بندی شایعه بر اساس «زمان» اشاره شده است. شایعات بر اساس زمان به سه دسته‌ی #خزنده، #آتشین و #دُلفینی تقسیم می‌شود. شایعات زماندار حتی اگر فراموش شده باشند، به محض اینکه زمان برسد، دوباره گسترش می‌یابند. #شایعه خزنده به آرامی گسترش می‌یابد. شایعه آتشین، مانند چوبی که آتش آن را می‌سوزاند سریعا جامعه را دربرمی‌گیرد و افراد زیادی از آن باخبر می‌شوند. سایعات #غوّاص یا دلفینی ابتدا رواج می‌یابد، مدتی محو می‌شود و سپس در زمان مناسب دوباره #ظهور می‌کند (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۱۸۴). @commentnegari

(بخش چهارم) ۴. 🔺افراد در برخورد با یک شایعه، #رفتار متفاوتی نشان می‌دهند که در #چهار_گروه قرار می‌گیرند: الف) شایعه را باور نمی‌کنند و در پخش آن اثرگذار نیستند، ب) شایعه را باور می‌کنند، در پخش آن مؤثر نیستند، ج) شایعه را باور می‌کنند، در پخش آن مؤثر هستند، د) شایعه را باور می‌کنند، در پخش آن مؤثر هستند و به آن شاخ و برگ می‌دهند (زارعیان، ۱۳۹۷: ۱۶۱). نکته‌ی مهم این است که در #جامعه‌ای که #ابهام در آن بیشتر است، شایعه هم بیشتر رشد می‌کند چون زمینه پذیرش آن بالاست. اگر تعداد زیادی از مردم هم در پخش شایعه و هم در پذیرش شایعه سهیم باشند، در آنجا #اقناع شده و به #باور می‌رسند (زارعیان، ۱۳۹۷: ۱۶۳). 🔺 برخی از شایعات «باورها» را از بین می‌برند. #مارپیچ_سکوت را تشدید می‌کنند. در اثر شایعات، #اعتماد مردم به همدیگر کمتر می‌شود، #دروغ که یک رذیله‌ی اخلاقی است برجسته، و با آبروی افراد بازی می‌شود. در مواردی نیز قبح #زشت‌گویی و #زشت‌نویسی از بین می‌رود. در رابطه با فضای مجازی حداقل از سه دسته مرتبط می‌توان نام برد: #کاربران، تولیدکنندگان #محتوا یا همان مدیران صفحات و سایت‌ها، و #نهادهای_حاکمیتی و یا ناظران. در این نوشتار، روی سخن با #کاربران است. در بالا به تعدادی از دلایل باورپذیری شایعه اشاره شد. گاهی اوقات باور به یک شایعه، رفتار (عمل و حرف...) ناشایست را در پی دارد. و گاهی اوقات نیز فردی که شایعه را پذیرفته است از نظر روانی به هم می‌ریزد (فوران خشم و...). چه باید کرد؟ آیا راهی برای در امان‌ماندن از شایعه وجود دارد؟ بله. الف) آموزش‌های رسانه‌ای. یکی از جذابیت‌های فضای مجازی، سرعت است. هنگام مواجه شدن با یک پیام، هنگام #مطالعه و قبل از #ارسال آن، می‌توان این پنج سؤال کلیدی (یا چند سؤال از این ۵ سؤال) را از خودمان بپرسیم: ۱) سازنده‌ی این پیام کیست؟ ۲) برای جلب توجه مخاطب، از چه فنون خلاقانه‌ای استفاده شده است؟ ۳) چطور درک یک دیگران از یک پیام، با درک من متفاوت است؟ ۴) از یک پیام چه #ارزش‌ها، #سبک_زندگی، و عقایدی حذف یا به آن اضافه شده‌اند؟ ۵) چرا این پیام ارسال می‌شود؟ دو نکته خیلی اهمیت دارد. یکی اینکه بدانیم «همه‌ی پیام‌های رسانه‌ای طراحی شده‌اند». و اینکه «#رسانه، در دل خود حامل #ارزش‌ها و عقاید خاصی است». از این منظر، پیام‌های #ایران‌اینترنشنال و #خبرگزاری_فارس، هر دو علاوه بر آنکه طراحی شده‌اند، ارزش‌ها و عقاید خاصی را نیز به مخاطبان خود می‌دهند. برای درک بهتر این موضوع، می‌توان یک خبرِ خاص را از چند رسانه دنبال کرد برای اینکه متوجه شویم هر رسانه چگونه با پیام‌های خود را طراحی می‌کند. ب) توجه به ارزش‌های اخلاقی بررسی تجربه‌ی تاریخی #مسلمانان از بهم پیوستگی #اخلاق و نظام ارتباطی و جنبه‌ی قدسی بودن آن حکایت می‌کند. در نگاه سنتی مسلمانان، فرد به پایه‌ای از رشد می‌رسد که خواه در معرض نگاه دیگران باشد یا نباشد، بر اساس یک #بصیرت درونی و التزام قلبی، خود را مقید به رعایت آن می‌داند (الویری، ۱۳۸۸؛ نقل شده در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، ۱۳۹۴/۰۶/۱۴). اخلاق در فضای مجازی و حقیقی با یکدیگر در ارتباط است. هرچند با هم تفاوت‌هایی دارند. مثلا دامنه‌ی #فضایل یا #رذایل_اخلاقی در فضای مجازی بیشتر است (رحمتی، ۱۳۹۷/۰۵/۱۵). یکی از فضایل اخلاقی و خصلتِ پسندیده، #مسئولیت‌پذیری است. مسئولیت در قبال تولید، #دریافت و #ارسال پیام‌ها... گاه ارسال یک پیام بر #سرنوشت دیگران اثرگذار است؛ آبروی یک نفر می‌رود و زندگی‌اش از روال طبیعی خارج می‌شود. این دو بیت #سعدی شیرین‌سخن، ضرورت مراعات و اهمیت اخلاق را به ما یادآور می‌شود: یکی بر سر شاخ بن می‌برید خداوند بستان نگه کرد و دید بگفتا گر این مرد بد می‌کند نه با من، که با نفس خَود می‌کند... 🔺 لینک بخش سوم: https://eitaa.com/commentnegari/15 @commentnegari