هر موبایل مرکز جهان است؛ بررسی شایعات در فضای مجازی ✍ حمید بردخونی | تابستان ۱۴۰۰؛ بازنشر و ویرایش: ۲۵ مهرماه ۱۴۰۱ (بخش اول) ۱. #شایعه را می‌توان قدیمی‌ترین رسانه‌ی جهان دانست (جنیدی، ۱۳۸۹: ۲۸۴) و هیچ جامعه‌ای را بدون #شایعه نمی‌توان تصور کرد (نصر، ۱۳۸۵: ۲۹۷). شایعه اعتماد مردم را نشانه می‌گیرد. در این نوشتار به «چیستی، ویژگی‌ها و اهداف و راه‌های در امان‌ماندن از شایعات» پرداخته می‌شود. دهخدا در تعریف شایعه نوشته است «خبری که فاش شود ولی صحت و درستی آن معلوم نباشد. [یا] خبرهای بی‌اصل و نادرست» (دهخدا، ۱۳۷۳: ۱۲۴۳۵). کاپفرر نیز شایعه را خبری می‌داند که درباره‌ی شخص یا حادثه‌ی مهمی در زمان خود مطرح می‌شود، بدون آنکه به‌طور رسمی تأیید گردد (چراغی، ۱۳۹۰: ۲۳). گوردن آلپورت و لئو پستمن معتقدند میزان رواج یک شایعه عبارت است از #اهمیت و #ابهام آن. و هر کدام از این دو پارامتر صفر باشد، شایعه‌ای شکل نخواهد گرفت (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۴۵). به عبارتی درباره‌ی یک موضوع، زمانی شایعه شکل می‌گیرد و پخش می‌شود که اولا آن موضوع #مهم باشد و ثانیا مردم درباره‌ی آن #ابهام داشته باشند. 🔺معادل واژه‌ی شایعه و شایعه‌پراکن در #قرآن «ارجاف» و «مرجفون» است. #آیت‌الله_جوادی_آملی در درس تفسیر درباره‌ی شایعه پراکنان فرمودند «مرجفون مثل همین #آمدنیوزها ... فضا را مشوّش می‌کنند. اراجیف، جمع رجفه است. رجفه یعنی لرزه. خبر دروغِ جعلی که پایه ندارد بهش رجفه می‌گویند. ...خب خبر راست بگویید. هراس نداشته باشید. از صدق عده‌ای متنبّه می‌شوند. برکت در #صدق است. اما [اگر] دروغ جعل کنید... اراجیف پخش کنید [و] جزو مرجفون باشید [خداوند] فرمود اگر این مرجفون دست برندارند ما اوضاعشان را به هم می‌ریزیم...» (مشرق، ۱۳۹۶/۱۰/۳۰). 🔺از جمله‌ اهداف شایعه را می‌توان برانگیختن نگرانی #ملی (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۱۳)، ایجاد بدبینی نسبت به افراد، افزایش نگرانی و #اضطراب در مردم، ترور شخصیت، ایجاد فضای ناسالم #اجتماعی و تقابل صف‌بندی میان اقشار مختلف (چراغی، ۱۳۹۰: ۲۵)، ایجاد #وحشت و هراس، #غرور و تنفر کاذب (یحیایی ایله‌ای، ۱۳۸۶: ۶)، شکل‌گیری تجمعات مختلف (رهبر، ۱۳۹۷: ۸۷)، عوض کردن ارزش‌های #اخلاقی و #رفتاری دانست. 🔺شایعات را بر اساس موضوعات، زمان، انگیزه‌های #روانی و عوامل دیگر به چندین دسته تقسیم کرده‌اند. در این نوشتار به اختصار به تقسیم‌بندی شایعه بر اساس «زمان» اشاره شده است. شایعات بر اساس زمان به سه دسته‌ی #خزنده، #آتشین و #دُلفینی تقسیم می‌شود. شایعات زماندار حتی اگر فراموش شده باشند، به محض اینکه زمان برسد، دوباره گسترش می‌یابند. #شایعه خزنده به آرامی گسترش می‌یابد. شایعه آتشین، مانند چوبی که آتش آن را می‌سوزاند سریعا جامعه را دربرمی‌گیرد و افراد زیادی از آن باخبر می‌شوند. سایعات #غوّاص یا دلفینی ابتدا رواج می‌یابد، مدتی محو می‌شود و سپس در زمان مناسب دوباره #ظهور می‌کند (آلپورت و پستمن، ۱۳۷۴: ۱۸۴). @commentnegari

لؤلؤ و مرجان، شاید قدیم‌ترین کتاب مرتبط با سواد رسانه‌ای استاد مهدی محسنیان‌راد در اثر جدید خود به نام «رسانه‌شناسی» در قسمت مربوط به سواد رسانه‌ای، به نکته‌ی جالبی اشاره می‌کنند. ایشان معتقد است قدیم‌ترین کتاب فارسی که می‌توان آثاری از مباحث سواد رسانه‌ای را در آن یافت (منظور از رسانه، منبر است) کتاب لؤلؤ و مرجان اثر حسین محدث نوری است. اتمام این کتاب بهمن‌ماه ۱۲۸۰ هجری شمسی (۱۹۰۲ میلادی و ۱۳۱۹ هجری قمری) است. محدث نوری انگیزه‌ی خود برای نگارش این کتاب را دریافت نامه‌هایی از یکی از شیعیان مقیم هند ذکر می‌کند. نویسنده‌ی نامه به محدث نوری توضیح می‌دهد که چگونه منبری‌ها، حریص و بی‌باک در باب مصیبت کربلا دروغ می‌گویند‌ و صرفا برای آنکه سبب گریانیدن مؤمنان شوند، اصرار تام بر نشر اکاذیب و مجعولات دارند. به عنوان نمونه: «[بر سر منبر] می‌گویند روزی امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بالای منبر خطبه می‌خواند، امام حسین (ع) آب خواست. عباس در آن وقت طفل بود. چون شنید تشنگی برادر را، دوید نزد مادر و آب برای برادر در جامی گرفت و آن را بر سر گذاشت. آب از اطراف می‌ریخت به همین قِسم وارد مسجد شد. چشم پدر بر او افتاد. گریست و فرمود امروز چنین و روز عاشورا چنان و قدری از مصائب او ذکر نمود...». محدث نوری به صورتی مستند توضیح می‌دهد که امام حسین (ع) در آن زمان، مردی ۳۰ ساله بوده است. اظهار تشنگی کردن از جانب جوانی در این سن، آن هم در مجلسی عام و در میانه‌ی خطبه‌ی امیرمؤمنان، نه تنها مکروه و حتی حرام است و چنین سخنی نه تنها با مقام امامت، بلکه از نظر عدالت و با رسوم متعارف انسانیت نیز مناسبتی ندارد (محدث نوری، بی‌تا: ۲۰۳- ۲۰۴). هنگامی که ۶۸ سال از نگارش کتاب لؤلؤ و مرجان گذشته بود، آیت الله مطهری به مدت چهار شب (فروردین ۱۳۴۸) با الهام از این کتاب بر سر منبر می‌رفت که بعدها متن سخنان او به صورت کتاب تحریفات عاشورا در اوایل انقلاب چاپ شد. 🔺رسانه‌شناسی (نسخه‌ی خلاصه شده) انتشارات سمت، چاپ اول: ۱۳۹۹🔺 #دین_و_رسانه #سواد_رسانه #شایعه #فاطمیه @commentnegari